ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi
Gam, dert mektebinde senin boyunu ansam ne olur. Çünkü ey boyuyla serviyi
and›ran güzel, okuma ö¤renmeye (sevgilinin güzel boyunu and›ran) elif harfiyle
bafllan›r.”
Afla¤›da dört farkl› kelime grubu, hemen yanlar›nda da bu kelime gruplar›n›n SIRA S‹ZDE as›l ses de-
¤erleri de¤il, aruza göre olmas› gereken ses de¤erleri verilmifltir. Bu kelime gruplar›n› olmas›
gereken ses de¤erleriyle uyumlu hâle getirerek yapt›¤›n›z ifllemlerin s›ras›yla edebi-
DÜfiÜNEL‹M
yat terimi olarak adlar›n› yaz›n›z.
1. gülmek ister= - . - -; 2. fânî dünyâ= - . - -; 3. bafla gelmifl= SORU-
. - -; 4. âb
yeter= - . - ; 5. fleker almak = - . - -
Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler
1. Tef’ile: Aruz vezinlerini oluflturan sekiz ana kelime vard›r. Tef’ile veya cüz’
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
ad› verilen bu kelimeler flunlard›r: fe’ûlün, fâ’ilün, mefâ’îlün, müstef’ilün, fâ’ilâtün,
müfâ’aletün, mütefâ’ilün, mef’ûlâtü. Aruz vezinlerindeki aç›k ve kapal› heceler
sistemini sembolize etmek için kullan›lm›fl olan bu kelimeler AMAÇLARIMIZ Arapça gramer ku-
AMAÇLARIMIZ
rallar›na göre fe-a-le ( ) üçlü kökünden türetilmifltir. Bu tef’ilelerin
say›s›
birtak›m de¤iflikliklerle 41’e kadar ulafl›r ve meydana getirdikleri 16 vezin, as›l vezinleri
oluflturur. Bu vezinlere bahr denir. Di¤er vezinler bu as›l K ‹ bahirlerden T A P do¤-
K ‹ T A P
mufllard›r. Bahirler kendilerini oluflturan kelimelerin hareke veya sükûnlar›na göre
befl grupta toplanm›fl ve her gruba dâ’ire ad› verilmifltir. Bu dairelerin bir k›sm›
Türk edebiyat›nda fazla ilgi görmemifl; bir k›sm› ise hiç kullan›lmam›flt›r.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
2. Taktî’: Aruzda, bir m›sra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (=parça)lerine ay›r- Taktî’in as›l anlam› “kesmek,
parçalamak, parçalara
makt›r. Taktî’ fliirin veznini bulmay› ve bulunan vezne göre fliiri âhenkli olarak bölmek”tir.
okumay› sa¤lar. M›sralar taktî’ edilirken fliirin yaz›l›fl› de¤il, okunuflu esas al›n›r;
‹NTERNET ‹NTERNET
birbirlerine vasledilen kelimelerin vasledildi¤i flekle dikkat edilir; yani, kelimelerin
m›sra’a girmeden önceki hâlleri de¤il, m›sra içinde vezne göre ald›klar› flekil esas
al›n›r. Bunun için taktî’ edilecek m›srada vasl, imâle, zihâf, medd, tahfîf ve tefldîd
gibi vezin gere¤i yap›lm›fl ses de¤iflikliklerinin olup olmad›¤›na dikkat edilir.
Kelimeler, bittikleri yerden de¤il, cüzlerin ya da tef’ilelerin ayr›ld›¤› yerden parçalanabilir.
Örnek
Nâlemi zem/zeme-i mür/g-i seherden / soras›n
Derd-mend ol/du¤um› has/te ci¤erden / soras›n
Fuzulî
Beytin Ölçüsü: fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün
D‹KKAT
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi
“Feryad›m› seher vakti öten kuflun (bülbülün) ötüflünden, na¤melerinden sormal›s›n,
ne kadar dertli oldu¤umu hasta yürekten sormal›s›n.”
Bir fliiri aruza uygun, âhenkli okuyabilmek için taktî’inin bilinmesi lâz›md›r.
Cüz’ bitimlerinde abart›ya kaçmadan gerçeklefltirilen hafif duraksamalar vezne
âhenk katar.
3. Sekt-i melîh: mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin
mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dönüflmesine denir.
2
SORU
D‹KKAT
109
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
Sekt-i melîh “güzel kesme,
güzel durma”anlam›nda bir
sözdür.