ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

122
Özet
A MAÇ
1
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü
Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aç›klayabilmek.
Aruz vezni, aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak
nitelenen hecelerin aruz kuramc›lar› taraf›ndan
önceden belirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas›
esas›na dayanan bir fliir ölçüsüdür. Dolay›s›yla
fliirdeki ifllevi de ahengi sa¤lamakt›r.
A MAÇ
A MAÇ 3
2
Aruz vezniyle ilgili terimleri tan›mlayabilmek.
Aruz vezniyle ilgili terimleri üç grupta toplamak
mümkündür. Bunlarda ilk gruptakiler “aruza göre
hece türleri”ile ilgili olanlard›r. Aruza göre üç
çeflit hece vard›r: 1. Aç›k ya da k›sa hece, 2.
uzun ya da kapal› hece, 3. medli hece ya da
bir buçuk hece. 1. Aç›k ya da k›sa hece sonu
k›sa ünlü ile biten hecelerle tek k›sa ünlüden ibaret
heceler; 2. Kapal› ya da uzun hece sonu ünsüz
ya da uzun ünlü ile biten hecelerdir. 3. Medli
ya da bir buçuk hece ise bir uzun ünlü ve bir
ünsüzden oluflan; bir ünsüz, bir uzun ünlü ve bir
ünsüzden; bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden; bir ünsüz,
bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflan hecelerdir.
‹kinci gruptakiler “aruz ifllemleri” ile ilgili
olan vasl, imâle, med, zihâf, tahfîf ve tefldîd
terimleridir. Vasl sonu ünsüzle biten bir sözü,
aç›k hece elde etmek ya da bir kapal› bir aç›k
hece de¤erinden tek kapal› hece de¤erine düflürmek
için ünlüyle bafllayan bir sonraki söze
ba¤lamak; imâle (=imâle-i maksûre) ölçü gere¤i
k›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden ibaret
bir aç›k ya da k›sa heceyi, uzun ünlü; yani, yapay
olarak uzun ya da kapal› hece de¤erine yükseltmek;
medd (=imâle-i memdûde), birleflik hecelerin
as›l de¤erlerinden biraz daha uzun okunmas›;
tahfîf (=kasr) vezin gere¤i fleddeli bir harfi
fleddesiz okumak; tefldîd de fleddesiz bir harfi
ölçü gere¤i fleddeli olarak kullanmakt›r. Üçüncü
gruptaki terimler tef’ile, taktî’, bahr ve sekt-i
melîhtir. Tef’ile aruz vezinlerini oluflturan sekiz
ana sözcü¤e denir: Bunlar fe’ûlün, fâ’ilün, mefâ’îlün,
müstef’ilün, fâ’ilâtün, müfâ’aletün, mütefâ’ilün,
mef’ûlâtüdür. Bu tef’ilelerin say›s› bir
tak›m de¤iflikliklerle 41’e kadar ulafl›r ve meydana
getirdikleri 16 vezin, as›l vezinleri oluflturur.
Bu vezinlere bahr denir. Di¤er vezinler bu as›l
bahirlerden do¤mufllard›r. Taktî’ aruzda, bir m›sra›
yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (=tef’ile)lerine
ay›rmakt›r. Taktî’ fliirin yaz›ld›¤› vezni bulmay›
ve bulunan vezne göre fliiri âhenkli olarak okumay›
sa¤lar. Sekt-i melîh ise, mef’ûlü mefâ’ilün
fe’ûlün ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin mef’ûlün
fâ’ilün fe’ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dönüflmesine
denir.
Aruzla yaz›lm›fl fliirlerin vezinlerini bulabilmek.
Aruzla yaz›lm›fl bir fliirin veznini bulabilmek için
önce m›sralar›n ses de¤erlerini tespit etmek; yani,
hangi hecenin kapal› (=uzun), hangi hecenin
aç›k (=k›sa), hangi hecenin medli hece oldu¤unu
belirlemek gerekir. Bu ifllem yap›l›rken kapal›
hecelerin k›sa bir çizgi (-), aç›k hecelerin nokta
(.) ve vas›l yap›lan hecelerin de alttan düz bir
çizgi ile ( _ ) gösterildi¤i unutulmamal›d›r. Vezin
en az iki m›srada aranmal›; sonra ses de¤erleri
belirlenen beytin birinci ve ikinci m›sralar›ndaki
hecelerin ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›fl
olup olmad›¤›na dikkat edilmelidir. Bu arada içinde
medli hece bulunmayan beyitlerde her iki
m›sradaki hece say›s›n›n birbirine eflit olmas› gerekti¤i
unutulmamal›d›r. E¤er m›sralardaki hecelerin
say›s› birbirine eflitse, aç›k ve kapal› heceler
de ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flsa elde
edilen bu heceler alfabetik olarak düzenlenmifl
olan vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve bu listeden
beytin vezni bulunmal›d›r. E¤er beytin iki
m›sra› aras›nda aç›k ve kapal› hecelerin s›ralan›fl›
ve hece say›s›nda bir uyumsuzluk görülürse;
önce bu uyumsuzlu¤un hangi hece ya da hecelerde
oldu¤u belirlenmeli, bunun için de birinci
ve ikinci m›sradaki heceler tek tek karfl›laflt›r›larak
kontrol edilmelidir. M›sralar aras›ndaki uyumsuz
heceler belirlendikten sonra da birinci m›sra›
ikinci m›sra ile ya da ikinci m›sra› birinci m›sra
ile uyumlu hâle getirmenin yollar› aranmal›d›r.
Burada yard›mc› olacak anahtarlar “imâle”, “zihâf”,
“vasl” ve “med”dir. Beytin m›sralar›ndaki
hece say›s› ve nitelikleri birbirine eflit hâle getirildikten
sonra yap›lacak ifl alfabetik olarak düzenlenmifl
vezin listesinden beytin veznini bulmak
ve tef’ilelerini belirlemektir.