ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

140
Nesirdeki iltizâm hakk›nda
8. ünitede bilgi verilecektir.
Cinâs ve türleri hakk›nda 8.
ünitede bilgi verilecektir.
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
2
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü
5. Kayd: Revîden önce gelen ve kendisinden sonra k›sa ünlü (=hareke) bulunmayan
sakin sessizdir: “...derd” ve “...merd”deki “r”ler ile “...ayb” ve
“...gayb”daki “ye (=y)”ler gibi. Kafiyede kayd›n tekrarlanmamas› bir kusur
olarak kabul edilmemifl; ancak elde edilmek istenen ahengin tam olarak
gerçekleflebilmesi için bu sesin tekrar›nda yarar görülmüfltür. Bir kafiyedeki
kayd farkl› olacaksa bunlar›n mahreçleri yak›n sesler olmas› gerekir: “...bahr”
ve “...flehr”deki “h”ler gibi. Kaydl› kafiyelere kāfiye-i mukayyede denir.
Aç›klama: “Bahr”deki “h” eski yaz›da “ha ”, “flehr”deki ise “güzel he
” dir.
Kafiye Türleri
Harflerine Göre Kafiye Türleri
A) Ka - fiye-i mücerrede: Sadece revînin tekrar›ndan meydana gelen kafiyelerdir:
“...ser” ve “...seher” ile “...gül” ve “...bülbül”de oldu¤u gibi. Bu tür kafiyelerde
revî harekesizse, bu iki örnekte oldu¤u gibi tevcîhin tekrar› gerekir.
B) Ka - fiye-i mürekkebe: Birden fazla ses benzeflmesinden meydana gelen
kafiyelerdir. Mürekkeb kafiyede revî d›fl›nda ridf, kayd ve te’sîs ad› verilen
kafiye harflerinden biri de tekrarlan›r: “...selâm” ve “...intikām”; “...meyl” ve
“...seyl”; “...terâne” ve “...kemterâne”; “...mâhir” ve ...tâhir”de oldu¤u gibi.
Kâfiye-i mürekkebe bu tür kafiyelerde kullan›lan harflerin türüne göre
kendi içinde kāfiye-i mürdefe, kāfiye-i mukayyede ve kāfiye-i mü’essese
olmak üzere üçe ayr›lm›flt›r.
a) Kāfiye-i mürdefe (=mürdef kafiye): Revîden önce ridf (=â, û, î) bulunan
kafiyelerdir: “...cihân” ve “...niflân”, “...sürûr” ve “...huzûr”, “...sîr” ve
“...tîr”de oldu¤u gibi.
b) Kāfiye-i mukayyede (=mukayyed kafiye): Revî ve kayddan meydana
gelen kafiyelerdir: “...mest” ve “...elest”te oldu¤u gibi.
c) Kāfiye-i mü’essese (=mü’esses kafiye): Revîden önce dahîl ondan önce
de te’sîs bulunan kafiyelerdir: “...kerâmet” ve “...iflâret”te oldu¤u gibi.
‹ltizâm: Revînin birden fazla olmas›d›r. Buna lüzûm mâ-lâ yelzem de denir:
“...haseb” ve “...neseb” deki “b” ve “s”ler, “...zafer” ve “...nefer” deki
“f” ve “r”ler gibi. ‹ltizâm nesirde de yap›l›r.
Cinasl› kafiye: Osmanl› döneminde yaz›lm›fl kafiye risalelerinde böyle bir
kafiye türüne yer verilmemekle birlikte Cinasl› kelimelerle yap›lan kafiyeye
günümüzde cinasl› kafiye ad› verilir. Bu tür kafiyeler daha çok mürekkeb cinasla
yap›l›rlar:
Gelince va’d-i visâle bahâneler söyler
O flâh-› kiflver-i hüsn ü bahâ neler söyler
fieyh Gâlib
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi
“O güzellik ülkesinin padiflah› s›ra vuslat sözü vermeye gelince o sözü vermemek
için türlü türlü bahaneler söyler.”
Beyitte “bahâne” ile “bahâ ne” aras›nda cinas vard›r.
Mücerred ve SIRA mürekkeb S‹ZDE kafiyeleri tan›mlayarak bu türlerin kafiye harfleriyle iliflkisini
aç›klamaya çal›fl›n›z.
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT