ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

148
Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü
Türk fliirinde kullan›lan aruz kal›plar›n›n bahirlerini
saptayabilmek.
Türk edebiyat›nda s›k kullan›lan aruz vezinleri,
rübâ’î vezinleri de dahil olmak üzere on bahirde
toplanm›flt›r. Bu bahirler hezec, recez, remel,
münserih, muzâri, müctes, serî’, hafîf, mütekārib
ve kâmil ad› verilen bahirleridir. Rubâ’î
vezinleri olan ahreb ve ahrem kal›plar› ise recez
bahrinden ç›kar›lm›flt›r. Türk fliirinde en çok
mef’ûlü, mefâ’îlün ve mefâ’îlü tef’ileleriyle bafllayan
hezec bahrindeki 9 vezin; müstef’ilün,
müfte’ilün ve müstef’ilâtün tef’ileleriyle bafllayan
recez bahrindeki 6 vezin; fâ’ilâtün, fe’ilâtün
ve fe’ilâtü tef’ileleriyle bafllayan remel bahrindeki
8 vezin; müfte’ilün tef’ilesiyle bafllayan
münserih bahrindeki 2 vezin; mef’ûlü tef’ilesiyle
bafllayan muzâri bahrindeki 3 vezin; mefâ’ilün
tef’ilesiyle bafllayan müctes bahrindeki 2 vezin;
müfte’ilün ve mefâ’ilün tef’ileleriyle bafllayan serî’
bahrindeki 4 vezin; fe’ilâtün tef’ilesiyle bafllayan
hafif bahrindeki 1 vezin; fe’ûlün tef’ilesiyle
bafllayan mütekārib bahrindeki 2 vezin; mütefâ’ilün
tef’ilesiyle bafllayan kâmil bahrindeki 3
vezin; ahreb kal›plar›ndan 6 vezin ve ahrem
kal›plar›ndan 2 vezin kullan›lm›flt›r.
Divan fliiri kafiye sistemini tan›mak ve tan›mlayabilmek.
Kafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinde ahengi
sa¤layan iki aslî unsurdan biridir. “Redifsiz fliirlerde
m›sra ya da beyit sonlar›ndaki, redifli fliirlerde
de rediften hemen önceki ses ya da seslerin
tekrar›ndan do¤an âhenk” olarak tan›mlanabilir.
Bu sistemde kafiyenin tek bir ünsüz ya da
uzun ünlünün tekrar›ndan da birden fazla ses
benzeflmesinden de elde edilmifl olmas› mümkündür.
Divan fliirinde tek bir sesin tekrar›ndan
meydana gelen kafiyelere mücerred kafiye, birden
fazla sesin tekrar›yla elde edilen kafiyelere
de mürekkeb kafiye ad› verilir. Mürekkeb kafiyenin,
kullan›lan kafiye harflerine göre belirlenmifl
mürdef, mukayyed ve mü’esses kafiye ad›
verilen üç türü vard›r. Kafiye harfleri te’sîs, kayd,
ridf, dahîl, revî, vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire
adlar› verilen dokuz harftir. Bu harfler içinde as›l
kafiye harfi revîdir. Revî d›fl›ndaki sekiz harfin
dördü revîden önce, dördü de sonra kullan›labilir.
Revîden önceki harfler ridf, kayd, te’sîs ve
dahîldir. Ridf, revîden hemen önce gelen bir
uzun ünlü (=â, û, î); kayd revîden önceki hare-
A MAÇ
3
kesiz ünsüz; te’sîs de revî ile aralar›nda bir harekeli
ünsüz (=dahîl) bulunan eliftir. Ridf ve revî
ile yap›lm›fl kafiyeye mürdef; kayd ve revî ile
yap›lm›fl kafiyelere mukayyed; te’sîs, dahîl ve
revî ile yap›lm›fl kafiyelere de mü’esses kafiye
denir. Mürdef “ridfli”, mukayyed “kaydl›”, mü’esses
de “te’sîsli” demektir. Redîfi, revîden sonra
aynen tekrarlanan ses veya sesler olarak tan›mlamak
mümkündür.
Divan fliirinde kafiyenin sonlar› efl sesli sözcüklerin
aslî veya aslî kabul edilebilecek son ses ya
da seslerinden elde edilmifl olmas› flartt›r. Bu
kafiye anlay›fl›nda ayn› ses ya da seslerin birbirine
kafiye yap›lmas› önemli bir âhenk kusurudur.
Yine mahreci yak›n ünsüzlerin ve farkl›
k›sa ve uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas›
da bu kafiye sisteminde önemli kabul edilen
âhenk kusurlar›ndand›r.
Kafiye kusurlar›n› belirleyebilmek.
Divan fliirinde bafll›ca kafiye kusurlar› (=uyûb-›
kafiye) flunlard›r: Kafiyede ridf harfinin farkl› olmas›,
hazv ya da tevcîhin veya revînin farkl› harflerden
olmas›. Ayr›ca ayn› kafiye kelimesinin
tekrar›.