Nr 611, kwiecień 2006 - Znak

TEMAT MIESIĄCA
dące rzetelną odpowiedzią na to, co przyniósł czarny i czerwony totalitaryzm,
musi borykać się ze zwątpieniem w moc milczącego Boga
i biec wąską ścieżką między heroicznym ateizmem a żarliwą wiarą
serca. Do myśli tej przyjdzie mi jeszcze powrócić.
Kilka wyjaśnień
Kiedy szukam polskich autorów, którzy II wojnę światową pojmowali
jako najgłębsze „wyzwanie dla teodycei”, na horyzoncie widzę
właściwie tylko jednego – Karola Ludwika Konińskiego.
Skąd ten wybór? Po pierwsze, ze względu na jego biografię. Autor
Ex labyrintho 4 urodził się w 1891 roku, a więc na tyle wcześnie,
że doświadczyły go dotkliwie obie wojny światowe. Podczas służby
wojskowej w latach 1916–1917 zapadł na gruźlicę kręgosłupa, która
na trwałe naznaczyła go kalectwem – sporą część życia spędził na
specjalnym gipsowym posłaniu, miewał też kilkumiesięczne okresy
bólu uniemożliwiającego jakąkolwiek aktywność. Jego cierpienia były
tak wielkie, że ks. Ferdynand Machay swoje pożegnanie z Konińskim
zatytułował: Wspomnienie o przyjacielu Hiobie 5 . Wybuch II
wojny światowej był dla niego potężnym ciosem (początkowo nasunął
nawet myśl o samobójstwie), ale przeżycia z lat 1916–1917
i doświadczenie kalectwa w jakiejś mierze przygotowały go na tę
ciężką próbę 6 . Ten rodzaj duchowej dojrzałości nie był jeszcze dostępny
Miłoszowi piszącemu Legendy nowoczesności i listy do An-
4
W tekście posługuję się następującymi skrótami odnoszącymi się do pism Konińskiego:
W - Wojna. Notatki z dnia na dzień, „Znak”, 1966/9 (147); U – Uwagi, W drodze,
Poznań 1987; EL – Ex labyrintho, Pax, Warszawa 1962; NA – Nox atra, Pax, Warszawa
1961.
5
„Tygodnik Powszechny” 1946, nr 28, s. 6.
6
Urodzony w 1887 roku Henryk Elzenberg zauważył w swoim dzienniku, że I wojna
światowa pobudzała go do rozmyślań w znacznie większym stopniu niż ta z 1939
roku. Dodał jednak, że pod wpływem tej późniejszej nastąpiło u niego „doprowadzenie
do kresu, do ostatnich granic możliwych, historiozofii pesymistycznej” (Kłopot z istnieniem.
Aforyzmy w porządku czasu, zapis z 5 grudnia 1941, Kraków 1995). Wydaje się,
że podobny proces dokonał się w Konińskim, który wydarzenia I i II wojny światowej
umieszczał w tym samym porządku refleksji nad złem obecnym w dziejach. Ten ostatni
jednak – inaczej niż stoik Elzenberg - próbował ów pesymizm godzić z wiarą w Bożą
Opatrzność.
113