Nr 611, kwiecień 2006 - Znak

ZDARZENIA – KSIĄŻKI – LUDZIE
można powiedzieć, że „żadna religia nie jest wyspą”, a już na pewno nie
są wyspami judaizm i chrześcijaństwo, tak blisko ze sobą spokrewnione.
Ileż to razy, na przykład, chrześcijanie obcowali z wolnościowym
przesłaniem Księgi Wyjścia. Nie tylko w kazaniach, nie tylko w kościele,
nie tylko w teologii czy pismach mistyków. Exodus zadomowił się
w literaturze i w poezji, w malarstwie i w muzyce. Haendel w swoim
oratorium Izrael w Egipcie daje słuchaczowi odczuć gęstą ciemność otaczającą
ludzi, którzy po omacku szukają drogi wyjścia z niewoli, by tym
bardziej uświadomić mu przebłysk wolności, ponieważ jej inicjatorem
jest Stwórca. Hebrajska Biblia przekazała kulturze europejskiej paradygmat
zniewalającej cywilizacji, z której sam Bóg prowadzi człowieka przez
pustynię do Ziemi Obiecanej. Przekazała ten paradygmat nie tylko w alegoriach
przedstawiających działalność Chrystusa na wzór Mojżesza, lecz
w bezpośrednich interpretacjach Księgi Wyjścia. Tym bardziej więc istotna
i ciekawa staje się dzisiaj żydowska egzegeza tej Księgi, istotna choćby
dla tej europejskiej tradycji liberalnej, która jest dużo starsza od oświecenia,
ponieważ płynie z wiary całych pokoleń chrześcijan i Żydów, głęboko
przekonanych, że wolność człowiek zyskuje nie wbrew Bogu, lecz
w odpowiedzi na Jego wezwanie.
„Ja jestem Pan, twój Bóg, który Cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu
niewoli” (Wj 20, 2). W tradycji żydowskiej – pisze Stanisław Krajewski
– ten właśnie werset stanowi w istocie rzeczy pierwsze przykazanie.
„Benno Jacob tłumaczy, czemu jest wspomniany i Egipt, i dom niewoli.
Egipt to wielka cywilizacja, niemal cywilizacja par excellence.
Jednym z jej fundamentów jednak było zniewolenie, a to podaje ją w wątpliwość”
(s. 81). Wyzwolenie zatem było podstawowym doświadczeniem
Izraela, fundamentem jego istnienia jako społeczności służącej Bogu.
Powołując się na wykładnię Benno Jacoba, Krajewski przytacza zarazem
myśl Lévinasa, który uważał, że wolność jest warunkiem każdej
wartości i nie może być człowiekowi odebrana nawet przez Boga. Zdaniem
Lévinasa, religia ma polegać nie na uniesieniu i ekstazie, lecz na
edukacji człowieka, „która pozostaje oddziaływaniem na wolną istotę”
(tamże). Podobnie myślał Grzegorz z Nyssy, który twierdził, że gdyby
Bóg miał zmusić człowieka do wiary lub niewiary, naruszyłby dar suwerennej
wolności ofiarowanej mu na własny obraz i podobieństwo 5 . Grzegorz
z Nyssy wychodził z innych przesłanek niż Lévinas, nie można jed-
5
Zob. Paulos Mar Gregorios, Cosmic Man, The Divine Presence, The Theology of St.
Gregory of Nyssa, New York 1988, s. 131–154.
166