Nr 611, kwiecień 2006 - Znak

TEMATY I REFLEKSJE
Wracając jednak do nikłego zainteresowania etyką wśród teoretyków
literatury, wydaje się, że postawa ta związana jest głównie
z tezą, zgodnie z którą wartości estetyczne są autonomiczne w stosunku
do etycznych, włączenie zaś kategorii moralnych do oceny
sztuki niewłaściwe, uważa się bowiem, że sztuka powinna być oceniana
wyłącznie na podstawie standardów estetycznych. Obrońcy
autonomicznych dążeń literatury często powołują się na hasło „sztuka
dla sztuki” i na słowa Oscara Wilde’a: nie ma moralnych czy niemoralnych
książek – książki mogą być tylko dobrze lub źle napisane.
Jeden z krytyków etycznych zainteresowań literatury, Frederic Jameson,
z pewnym zniecierpliwieniem napisał, iż gdy nauczyciele bądź
studenci literatury, czytając powieść lub poezję, zadają pytanie: „co
to znaczy?”, najczęściej pojawiającym się terminem-kluczem, pojawiającym
się w odpowiedzi, jest „etyczny”. Zastanawiając się choćby
nad znaczeniem i głównym przesłaniem Lorda Jima, mówią o moralnych
konfliktach bohatera dzieła Josepha Conrada.
Zostawiam jednak na boku dyskusje literaturoznawców, ponieważ
w eseju tym chciałabym zastanowić się raczej nad tym, jakie znaczenie
dla samej filozofii moralnej mają teksty literackie i jaką w konsekwencji
tej relacji implikuje to etykę? Nussbaum w książce Love’s
Knowledge. Essays on Philosophy and Literature (New York, Oxford
1991) pisze, że najlepszą metodą uwrażliwiania ludzi na drugiego
człowieka i uruchomienia wyobraźni pomagającej dostrzec w drugim
człowieku dom dla emocji i pragnień jest literatura, stąd w swojej
etyce szczególne miejsce wyznacza właśnie jej. Kanon literatury 3
określony przez Nussbaum ma uzdolnić ludzi do rozumienia, że nadzieje
i lęki, które oni przeżywają, są również podzielane przez ludzi
w różnych okolicznościach społeczno-politycznych.
W jaki sposób literatura i filozofia moralna mogą się wzajemnie
wzbogacać? Czy chodzi o to, by zagwarantować etyce miejsce w teoriach
literackich? Czy raczej o to, by o literaturę (tzn. sposób ujmowania
problemów moralnych przez literaturę) została wzbogacona
etyka? Nussbaum chodzi raczej o drugi postulat: sposób ujmowania
3
W kanonie tym znajdują się przede wszystkim tragedie greckie oraz proza końca
XIX i początku XX wieku: powieści Henry’ego Jamesa, Charlesa Dickensa, Marcela
Prousta.
155