Nr 474, listopad 1994 - Znak

ARKADIUSZ BAGLAJEWSKI LEKCJA ESEISrOW (VINCENZ - STEMPOWSKI) W jednym z listow pisanych do Jerzego Giedroycia na pocz~tku latpi¢dziesi~tych Jerzy Stempowski sformulowal paradoksa1n~ tez~, Ze Polskakomunistyczna ,Jest tylko dalszym ci~giem, logicznie rozwini~tymPolski roi¢zywojennej". W swoich esejach Hostowiec wyrainie wskazywal,ii; w epoce "powszechnej parcelacji Europy", to znaczy zaglady Europy"maiych ojczyzn", procesy przezen opisywane, a wczesniej przeczuwane, s~wyrazem gl~bokiego kryzysu kulturowego i cywilizacyjnego. Stempowskitwierdzil, iz Polacy utracili pami~ Kresow, zgodzili si~ duchowo na amputacj~tradycji jagiellonskiej, a wi~ pozbawili si~ czegos, co przez lata naznaczalot~ kultur~. On znal dalszy ci~ tej historii. Nie godzil si~ wszatie natakie zakonczenie idei Kresow. Zagladzie przeciwstawil wi~ mit. Dlategow tym samym liscie zapisal: "W tych warunkach jedyn~ rzecz~ wart~zachodu jest poszukiwanie nowych drog, ktorymi moglibysmy przeniescprzez t~ powodi troch~ odziedziczonych wartoSci, nie licz~c na nikogo."Wyjasnia to, dlaczego klasyk polski ego eseju nie stal si~ kontynuatoremanachronicznej (choc pi~knej) formuly nostalgii. Tak, chodzilo Stempowskiemui eseistom z kr~gu paryskiej "Kultury" 0 "poszukiwanie nowychdrog". Ale jest w tym zdaniu moe sformulowanie warte namyslu - "nielicz~c na nikogo". Od razu chcialoby si~ powiedzie6 - Be duchowej energiizamyka lapidarne zdanie Hostowca. "Nie licz~c na nikogo", a wi~czwracaj~c si~ ku sobie, wydobywaj~c projekt kultury, zapewne w innychwarunkach politycznych b¢~y wyrazem dumnej misji eklektycznegomtelektualisty. Stempowski, jak Vincenz, Milosz i moi, zwracaj~c si~ kuutraconemu swiatu "malej ojczyzny", wyprzedzal dzisiejsze hasla pogranicza,kresowoSci, lokalnosci. Wiemy, ze to przypomoienie nie bylo rozumianejako nostalgiczno-idylliczna widokowka z Kresow, co zaprz~talo niemal~cz~sc pismiennictwa emigracyjnego. "Przypomniec" znaczylo w przypadkumistrzow polskiego eseju - stworzyc wlasciwie odr~bny mitkulturowy, skierowany jednak ku przyszlosci. Mit, w ktorym zapis tamtego,