Nr 474, listopad 1994 - Znak

LEKCIA ESEIST6w93Jakie jest znaczenie glos6w tych eseistow dzisiaj? Pytanie 0 wsp6lczesnyrezonans jest konieczne, jeSIi nie chcemy pozostac tylko przy opisie,a zastanawiamy si~ nad lekcjll eseist6w. Ot6i: s~ to glosy bardzo wspolczesniebrzmi~ce. Przykladem dzialalnosc srodowisk czerpi~ych inspiracj~z szeroko rozumianej kresowosci. Problem polega jednak nie na interpretacjiwyobrai:en i mysli eseistow, ale na przeniesieniu ich pomysloww obr~b wspolczesnych wyzwan i projektow kulturowych. Fakty s~ znane,nie b¢~ si~ wi~ na ten temat rozpisywal, zwrocic warto moi:e uwag~, iZtak Stempowski jak i Vincenz pisali 0 zjawiskach (wydawaloby si~) jui:zamkni~tych, ale mieli gl~bokie przekonanie, i:e Kresy mog~ zaistnie6 jakoaltematywa dla d~en unifikacyjnych wsp6lczesnej kultury i cywilizacji.Dlatego sprzeciwiali si~ wielokrotnie, gdy myslenie 0 Kresach przybieraloksztalt nostalgicznego wspominkarstwa, w dodatku obarczonego polonocentrycznympunktem widzenia zloi:onych i wcale nie jednoznacznychfaktow z historii. Wyczuleni byli na falsz i zawlaszczanie tradycji przezjedn~ n acj~ , rozumieli, Ze tylko autentyczny dialog kulturowy rna sensw swieci.e, gdzie w imi~ racji narodowych doszlo do jalowego oddzieleniatego, co "nasze", od tego, co "obce".Zaiste, wspaniala to byla formacja. Utraciwszy na zawsze rodzinneziemie, maj~tki, ksi~gozbiory gromadzone latami, przeniosla na wygnaniewzOr myslenia pozbawiony resentyment6w i zludnych majakow nowoczesnychm6d intelektualnych.Zapytajmy, dlaczego wracano na Kresy i dlaczego kreslono nienagannezdania 0 ukrainskich chatach i n¢znych uliczkach Zydowskich miasteczekkresowych? Stempowski w jednym z esej6w pisal, ii: w pejzaZach, kt6reutracil, odnajdywal obecnosc wiekow, ktore przeszly (podobnie czytalkrajobrazy szwajcarskie). Klimat duchowy Kres6w zawieral cos, czegoEuropie nie dostawalo, co Europa utracila przykrywaj~c pokostem cywilizacjii kultury autentycznll i starll tradycj~. Postuchajmy Vincenza: "Jami:to objaSnic w swiecie patent6w, doktorat6w i akademij, i:e w ludzie tym[wSr6d chasydow - AB] wielka tradycja i gl~boka kultura docierala moi:ena co dzien, a co najmniej w szabat do najbiedniejszychl" Podobnie pisalStempowski. Kluczowym poj~em, ktore organizowalo myslenie eseistow,byla trwalosc tradycji zakorzeniona w staroZytnej kulturze pasterskiej.Innym poj~em, kt6remu nadali nowe znaczenia, bylo "wieloS6", "romorodnosc",zawsze ujmowane w stanie niegotowym, d~~cym ku stopieniusprzecznych c~to element6w. I wreszcie wolnosc. Przypominano chociai:­by czasy, kiedy narodowosc byla "dzielem wolnego wyboru" (Stempowski).Wi~c Arkadia? Jednak nie. W tej przestrzeni "wspomnien historycznych",przestrzeni dajllcej przywilej zakorzenienia w dziejach, w tradycjikulturowej, posr6d ruin staroZytnych i z czasow swietnoSci Rzeczypospolitej,ujrzal Hostowiec "wzory rzeczy przysz!ych" - kres Europy "malychojczyzn", Europ~ przykrojoDll na miar~ prowincji, wydan~ na pastw~zaczadzenia umyslow myslll Marksa. To byl koniec Arkadii. Ale takZekoniec Europy. Wszaki:e nie lament stal si~ tonem eseist6w, lecz wlasnie