Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

M.Şahtaxtlı uzun müddət islamın təriqət, məzhəb ayrılığına qarşı çıxışedərək, ilkin islam ideyasının tərəfdarı olaraq qalmışdı. O, islamın saflığı, tərəqqisiuğrunda böyük bir hərəkatın başında dayanan Şeyx Cəmaləddin Əfqaniyə, onundünyagörüşünə, fəaliyyətinə ayrıca bir məqalə həsr etmişdi. Azərbaycanlı publisistŞeyx Cəmaləddin Əfqaninin dünyagörüşünü, əqli qabiliyyətini, fəaliyyətini yüksəkqiymətləndirir, onun fəlsəfə və tarix sahəsində hətta E.Renan kimi tanınmış Avropaalimlərini heyrətə gətirdiyini yazırdı. Renanın Əfqani haqqındakı fikirləri dəŞahtaxtlının məqaləsində sitat kimi istifadə olunmuşdu: "Bu adamla (Cəmaləddinnəzərdə tutulur - A.A) söhbət edərkən mən düşündüm ki, əsərlərini uzun müddətböyük bir məhəbbətlə öyrəndiyim Fərabi, İbn Sina kimi filosoflar yenidən həyataqayıdıblar. Cəmaləddini görəndə mən müsəlman Şərqində fəlsəfi əqlin intibahınabir daha inanıram".Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə Cəmaləddin Əfqaninin yaşadığıƏfqanıstan islamın öz ilkinliyini, "saflığını" qoruyub saxladığı, heç bir islahatauğramadığı azsaylı ölkələrdən idi. Əfqaninin islamı modernləşdirmək istəkləri, buyöndəki fəaliyyəti M.Şahtaxtlı tərəfindən yüksək qiymətləndirilsə də, ancaqAzərbaycanlı publisist panislamizmi qəbul etmir, tənqid edirdi.M.Şahtaxtlının maarifçilik ideyaları içərisində xalqın mədəniyyətinintəməl daşı olan əlifba, təkmilləşdirilmiş milli yazı sistemi uğrundakı mübarizəsixüsusi yer tutur. Düzdür, onun bu ideyası dövrün bəzi ziyalıları, xüsusən İsmayılbəy Qaspralı, Ömər Faiq Nemanzadənin tənqidlərinə tuş gəlirdi.M.Şahtaxtlı Türkiyənin ictimai-siyasi həyatına daha yaxından bələdolduğu üçün bir neçə əsərini də bu ölkənin həyatına həsr etmişdir. Onun 1901-ciildə Fransada çap etdirdiyi "Türkiyəni necə xilas etməli" fəlsəfi traktatı yalnız özdövrü üçün deyil, bu gün və sabah üçün də dəyər kəsb edir. Osmanlıimperatorluğunun tənəzzülü və yeni Türkiyənin yaradılması ideyası bu əsərin anaxəttidir. Müəllif Osmanlı İmperatorluğunun tənəzzül səbəbinin köklərini SultanSüleymanın məmləkətin müxtəlif yerlərində yaşayan, öz əyalətini mülki və hərbiqüvvələrini tam əldə saxlayan bütün şahzadələri saraya yığmasında və beləlikləonların idarəçilik təcrübəsinin məhv edilməsində görür. Gələcək hökmdar, şahzadəəyaləti tərk edir, sarayda yaşamaqla məmləkətin işlərindən xəbərsiz olur vətamamilə idarəçilikdən uzaqlaşır. Müəllif böyük təəssüf hissiylə yazırdı: "Budur,üç əsrdir ki, heç bir sultan, heç bir imperiya şahzadəsi dəniz limanlarına, həttaTürkiyənin ən əhəmiyyətli limanlarına belə baş çəkməmişlər. Aydındır ki,donanmanın rəhbərliyindən, danışmağa belə dəyməz. Heç bir sultan nə ciddi birmilli, siyasi, dini, hərbi və ictimai qüvvəyə, nə də lazımi bilik və təcrübəyə malikdeyildi". İmperatorluğun həmin dövr üçün ağır vəziyyəti yalnız bunlarla bitmir. Əndəhşətlisi odur ki, hakimiyyət sahibi olan Sultan Əbdülhəmid məmləkətin bütüntarixi şəxsiyyətlərini, düşünən beyinlərini məhv edirdi. M.Şahtaxtlı bu fəlsəfi58