Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

Şeyx Əhməd şəriət məsələləri ilə yanaşı, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə də ciddiməşğul olmuş, Mirzə Fətəli Axundov ilə dostluq etmişdi.Atasının müəllimlik etdiyi məktəbi bitirdikdən sonra Əli bəy Hüseynzadə1875-1884-cü illlərdə Tiflis klassik gimnaziyasında təhsil almışdı.Əli bəy Hüseynzadə ibtidai və orta təhsil aldığı bu məktəblər barədətəəssüratını "Həyat" qəzetinin 1906-cı il tarixli 185-ci sayında belə şərh edirdi: "Butəhsili-ibtidaim Qurani-Kərimin qiraəti ilə farsı-əlifbaya, Tarixi Nadirin vəGülüstani-Sədinin mütaliəsinə münhəsir qaldı. Məncə buradakı çalışmamızın qismiəzəmi havaya getdi, çünki türk olduğum halda türkcə bilmədim, müsəlmanolduğum halda Quranı anlamadım".Babası Şeyx Əhməd Salyani Əli bəyin təhsilini davam etdirmək üçün onu1885-ci ildə Peterburqa göndərdi. O, fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olaraqMendeleyev, Vaqner, Berketov kimi məşhur professorlardan təhsil aldı. İxtisasdərslərini oxumaqla yanaşı, Əli bəy bir tərəfdən, Homeri, Danteni, Şekspri,Bayronu, Şilleri və Höteni mütaliə etmiş, digər tərəfdən Şərq dilləri fakültəsindəməşhur şərqşünas Jukovskinin "Ömər Xəyyam haqqında mühazirələri"nidinləmişdi.Ə.Hüseynzadə təhsil illərində Hartmanın, Şopenhaurenin və digər Qərbfilosoflarının əsərlərini öyrənmiş, Volter, Monteskye, Bekker, Rikardo, Furye,Adam Smit kimi iqtisadçıların nəzəriyyələri ilə tanış olmuşdur.1889-cu ildə Peterburq Universitetini bitirdikdən sonra Əli bəyHüseynzadə 1890-cı ildə İstanbula gedir və İstanbul hərbi-tibb məktəbinə daxilolur. Bu illər Türkiyədə gənc türklər hərəkatının meydana çıxdığı, osmançılıq,türkçülük ideyaları ətrafında disskusiyaların aparıldığı, gizlin cəmiyyətlərinqurulduğu vaxt idi. Məhz bu illərdə Ə.Hüseynzadə Türkiyədə "İttihadi-Tərəqqi"Cəmiyyətinin qurucularından biri olur. Böyük Azərbaycan mütəfəkkiri ömrününsonlarına yaxın qələmə aldığı məqalələrin birində "İttihadi-Tərəqqi" Cəmiyyətinədaxil olmasını xatırlayaraq yazır ki, nənəsinin Şirvandan ona göndərdiyi puluittihadçılara kömək məqsədi ilə vermişdi.1895-ci ildə hərbi-tibb məktəbini həkim yüzbaşı rütbəsi ilə bitirənƏ.Hüseynzadə hərbi xəstəxanada fəaliyyətə başlayır. Onun qələm təcrübələrininnəşri də bu illərə təsadüf edir. O, alman şairi Bodenştedtin "Ömər Xəyyam"haqqındakı əsərini türkcəyə tərcümə edib "Ramazan baxçası" adlı məcmuədə,Faustdan və Heynedən etdiyi tərcümələri isə Səlyani imzası ilə "Məlumat"məcmuəsində çapa verir. Ə.Hüseynzadə Türkiyədə çox qala bilmir və 1903-cüildə, 39 yaşında Bakıya qayıdır. Əli bəyin gəlişinin səbəbləri barəsində məşhur türkaraşdırmaçısı Əliheydər Bayat yazır: "İttihadi-Tərəqqi" Cəmiyyəti mənsubu kimipolisin təqibi altında olduğundan Hüseynzadə Əli bəy 1903-cü ildə Azərbaycanadöndü". Mətbuat tariximizin sanballı araşdırıcısı, professor Əziz Mirəhmədova63