Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

(uçreditelniye sobranie), yəni tərtibverici şura adı qoydular. Şurada Robespeyer,Dantin və Marat adlı üç şəxsin əla dərəcədə nüfuz və təsirləri var idi. Onlarınhürriyyətpərəst, odlu, atəşli nitqləri cümlə təkanı və firəngistanı qəribə bir təxdiş vəhəyəcanə gətirdi. Şürayi-vükəla Robespyerin təklifinə görə məclis günlərininbirində qeyd etdi ki, insana baltəbii müxtəs olan hüquq və ixtiyarat barəsindəmüzakirə edib bu hüquq və ixtiyaratı həm Firəngistana və həm də külli-aləmə elanetsin... hüquq və ixtiyarat ibarətdir. 1) Sərbəsti-milliyyədən, 2) hürriyyətikəlmədən,3) hürriyyəti-qələmdən, 4) Hürriyyəti-vicdaniyyətdən və diniyyədən, 5)hürriyyəti-şirkətdən və icmaədən. Məhz bu məzmunlu siyasi maarifçilik mahiyyətidaşıyan məqalələrin, analitik təhlillərin nəticəsində "İrşad"çılar Azərbaycanınictimai-siyasi fikrini, siyasi şüurunu, ədəbi-mədəni hərakatını Qərbə, Avropayayönəldirdi. Ümumən onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Şərq və Qərb mədəniyyətiqarşıdurma şəklində deyil, ümumi vəhdətdə götürülür, inteqrasiyanın vacibliyi önəçıxarılırdı.Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Kamal və müəllim Midhət Cödət özyazılarında Şərq tarixinə və islam elminə toxunur, Şərqin möhtəşəmliyini, mədənizənginliyini təbliğ edirdilər. Lakin bu yazılarda Şərq Qərblə üz-üzə qoyulmur, ikifərqli dünyagörüş kimi təqdim olunurdu. Xristian dünyası və islam aləmi tarixindəazadlıq anlayışına münasibət bildirən "İrşad"çılar dövlət və cəmiyyətmünasibətlərinə aydınlıq gətirir, bu mənada ictimai institutları formalaşanAvropanın bu sahədə xeyli önə çıxdığını şərh edirdilər. Fransanın timsalındaAvropaya münasibət meyarını müəyyənləşdirməyə çalışan Ə.Ağaoğlu "İrşad"dadövlətçilik tarixi və nəzəriyyəsindən danışarkən Azərbaycanda demokratikcümhuriyyət ideyasını ortaya qoyurdu.Ə.Ağaoğlu "İrşad"ın 26 mart 1906-cı il sayında Monteskyenin siyasifəlsəfidüşüncələrinə istinadən yazırdı: "Dünyada üç cür hökumət olur; birincisi,istibdaddır, belə hökumətdə külli ixtiyar bir şəxsin əlində olur; ikincisiməşrutiyyədir, hakimlər müstəbid olsalar da, qanunlar hazırlayırlar, özləri də buqanuna əməl edirlər; üçüncüsü, cümhuriyyət hökumətidir, belə hakimiyyətdə külliixtiyarxalqın əlində olur"."İrşad"da ilkin islamın təriqətlərə parçalanması pislənilir, dini təfəkkürünvəhdət ideyası gücləndirilir, bədii ədəbiyyatda və publisistikada islam modernizmiəsas götürülür, islamın təməl faktorlarının bərpasına diqqət yönəldilirdi. Sünni-şiəayrı-seçkiliyini ciddi tənqid edən Ə.Ağaoğlu bu ümummilli problemin nəzərihəllinə çalışırdı. Təriqətlərarası savaşın xalqın birliyinə əngəl olduğunu önə çəkənƏ.Ağaoğlu hələ "Həyat" qəzetində bu problemə toxunmuş, xalqın mənəvitənəzzülünə səbəb olan bu faktor barəsində yazırdı: "Necə ki, çox adamlaraməlumdur bu axırlarda bəzi fəsad və fitnəçilər çalışırdılar ki, Qafqaz şiə və sünnimüsəlmanlarının arasına büğz və ədavət salıb ortalarına cədvəl və cidal salsınlar".74