Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

fikrini əsaslandıraraq yazırdı: "Ədəbi dilə malik olmayan qövm müstəqil qövmsurətində çox yazmaz. Ədəbi dili olmayan qövm yaşamaq və dünya məişətinikeçirmək üçün özündən mədəniyyətli, ədəbi dili olan bir qövmün dilini itxazetməyə məcburdur".Əli bəy Hüseynzadə də İsmayıl bəy Qaspıralı kimi dünyada yaşayantürklərin ortaq dilini, imperiya dili məqamına yüksəliş Osmanlı türkcəsi olmasınıqəbul edirdi. Məhəmməd Hadi 1906-cı ilin 20 yanvar sayında dərc etdirdiyiməqaləsində bu mövqeyi açıq şəkildə müdafiə etmişdi: "Başqalarını bilmirəm,zənnimə qalırsa, özgə işvə arayanlar yorulub peşman olacaqlar. Mübahisəsiz,münaqişəsiz Osmanlı dilini qəbul edəlim, çayi-tərəddüd deyil bu yer".Qeyd edək ki, “Həyat”ın səhifələrində İsmayıl bəyin dil məsələsindətutduğu mövqeyi müdafiə edənlərin sırasında Krım türklərinin nümayəndələri dəvar idi. H.S.Ayvazovun, S.İbrahimovun, Bəkir Əməkdarın məqalələrini xatırlamaqkifayətdir ki, bu müəlliflər də Əli bəy Hüseynzadənin ortaq türk dili ideyasınıqəbul edirdilər.Ümumiyyətlə, türk dilinin yaradılması ideyası "İttihadi-Tərəqqi"Cəmiyyətinin qarşısında dayanan vacib məsələlərdən biri idi. Bu cəmiyyətinqurucularından biri kimi təbii ki, Ə.Hüseynzadə də bu ideyanın nəinki tərəfdarı, buişi həyata keçirənlərdən hesab edilirdi. XX əsrin əvvəllərində İstanbuldan "İttihadi-Tərəqqi" Cəmiyyətinin Qafqaz bürosuna göndərilən məktubda deyilirdi: "Qafqazdahüquqi-islamiyyənin müdafiəsi yolunda Osmanlı türkcəsinin nəşriyyatlarda vəməktəblərdə qəbul olunmasını hamılıqla alqışladıq".Təbii ki, ümumtürk ədəbi dil konsepsiyasını qəbul etməyən cinahda dadövrün tanınmış maarifçi-ziyalıları, ədibləri dayanırdılar. Firudin bəy Köçərli Əlibəy Hüseynzadənin "Həyat" qəzetinə gətirdiyi ümumtürk dili ideyasını qəbuletmir, buna ciddi etiraz edirdi. Hətta F.Köçərli məqalələrinin birində yazmışdı:"Kaş o alicənab İstanbulda oturub bizim bu şümbəxt Qafqaza gəlməyəydi".F.Köçərli ilə yanaşı, bu ədəbi dil konsepsiyasına Ö.F.Nemanzadə,M.Mahmudbəyov, Q.Rəşad da tərəfdar deyildilər."Həyat"ın səhifələrində Ə.Kəngərlinin "Dil müşkülatı", S.M.Qənizadənin"Hansı dil ilə yazalım" məqalələrində toxunulan problemə Ə.Hüseynzadə "Yenədil müşkülatı" adlı məqaləsində cavab vermiş, ədəbi dilin ədəbiyyatnümayəndələri, yazıçılar, şairlər tərəfindən formalaşdırıldığını və xalqın ədəbi diliöyrənməsi zərurətini irəli sürmüşdü.Bir sözlə, Ə.Hüseynzadə hamının anladığı sadə bir dillə deyil,formalaşmış, qəbul olunmuş ədəbi dildə yazmağı qarşıya məqsəd qoymuşdu və"Həyat" qəzeti də bu dildə nəşr olunurdu.66