El legado de la verdad: La justicia penal en la transición peruana
El legado de la verdad: La justicia penal en la transición peruana
El legado de la verdad: La justicia penal en la transición peruana
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>La</strong> <strong>justicia</strong> <strong>p<strong>en</strong>al</strong> y <strong>la</strong> <strong>verdad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mocrática<br />
rados y luego liberados: unos 340 por mes <strong>en</strong> 1986. 31 <strong>La</strong>s con<strong>de</strong>nas fueron<br />
raras: «[l] os casos g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> instrucción, y<br />
los presos esperaban resoluciones extrajudiciales». 32 En contraste, y al<br />
mismo tiempo, <strong>la</strong> impunidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Estado era notoria. Este <strong>de</strong>sequilibrio<br />
y <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong> el Po<strong>de</strong>r Judicial <strong>de</strong> los mismos actores, significaban<br />
que lejos <strong>de</strong> ser remediable el <strong>de</strong>sequilibrio más bi<strong>en</strong> se profundizaría.<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>El</strong> Salvador, «se juntaron <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> un<br />
proceso <strong>de</strong> paz que no implicaba un cambio <strong>de</strong> gobierno con un órgano<br />
judicial cuestionable». 33<br />
3. <strong>La</strong> <strong>justicia</strong> <strong>p<strong>en</strong>al</strong> y otros mecanismos <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición<br />
3.1. Límites y posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>justicia</strong> <strong>p<strong>en</strong>al</strong><br />
<strong>La</strong> <strong>justicia</strong> <strong>p<strong>en</strong>al</strong> ti<strong>en</strong>e características distintivas fr<strong>en</strong>te a los otros mecanismos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> transición. Se trata <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reacciones más viol<strong>en</strong>tas<br />
que una comunidad pue<strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> un Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />
y ello restringe sustantivam<strong>en</strong>te su aplicación a situaciones <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>ra<br />
excepción. Por otro <strong>la</strong>do, los mecanismos formales propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>justicia</strong><br />
<strong>p<strong>en</strong>al</strong> también limitan su actuación. <strong>La</strong> prueba que pue<strong>de</strong> incorporarse<br />
válidam<strong>en</strong>te al proceso, por ejemplo, es acotada y ello pue<strong>de</strong> impedir <strong>la</strong><br />
maduración <strong>de</strong> ciertos tipos <strong>de</strong> reconstrucción histórica. Al mismo tiempo,<br />
<strong>la</strong> p<strong>en</strong>a solo opera respecto <strong>de</strong> una persona individual, lo que obstaculiza<br />
los procesos <strong>de</strong> responsabilidad colectivos.<br />
No obstante <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s acotadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>justicia</strong> <strong>p<strong>en</strong>al</strong>, el<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e<br />
un valor altam<strong>en</strong>te relevante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> transición. Y los <strong>en</strong>cargados<br />
<strong>de</strong> diseñar <strong>la</strong>s políticas públicas ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a recurrir a razones simi<strong>la</strong>res<br />
a <strong>la</strong>s que fundan el <strong>de</strong>recho <strong>p<strong>en</strong>al</strong> ordinario para justificar <strong>la</strong> necesidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>justicia</strong> <strong>p<strong>en</strong>al</strong> fr<strong>en</strong>te a graves vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, por ejemplo,<br />
retribución, disuasión, fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> legalidad, o revalorización <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s víctimas. Sin embargo, el <strong>en</strong>juiciami<strong>en</strong>to <strong>p<strong>en</strong>al</strong> <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> cambio<br />
político, a<strong>de</strong>más, pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un valor agregado <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> consoli-<br />
30<br />
CONVENCIÓN INTERAMERICANA CONTRA EL TERRORISMO, artículo 15.2.<br />
31<br />
Cfr. AMERICAS WATCH. «<strong>El</strong> Salvador’s Deca<strong>de</strong> of Terror». New Hav<strong>en</strong>: Yale University Press, 1991,<br />
p. 76, citado <strong>en</strong> POPKIN, Margaret. Peace without Justice: Obstacles to Building the Rule of <strong>La</strong>w in <strong>El</strong> Salvador.<br />
P<strong>en</strong>nsylvania: P<strong>en</strong>n State Press, 2000, p. 41 y nota 99.<br />
32<br />
POPKIN, Margaret. Peace without Justice..., p. 41.<br />
45