Couperus ' Komedianten' en het Rome van Domitianus - Tresoar

256
Het ziekenhuis is immers ook vaak een kraamkliniek, of, zoals de Duitsers het noemen, een
Entbindungsanstalt. Van het woord ontbonden (r. 15) hoeven we nu niet meer op te kijken, wel
van het onverwachte opduiken van Prometheus.
Wat doet de Griekse Titaan hier? Men hoeft er een boek als dat van Hunger (Lexikon der
Griechischen und Römischen Mythologie, 6 1969) maar op na te slaan om te constateren, dat
Prometheus in de Europese literatuur talloze malen inspiratiebron is geweest voor schrijvers uit
verschillende perioden. Men ging dan voornamelijk uit van Aeschylus’ Geboeide Prometheus, en
van de reconstructie van de twee tragedies, die samen met dit stuk een trilogie vormden. Heel
vaak is Prometheus, in strijd met de Griekse mythe, die hem als bovenmenselijke weldoener
tekent, beschreven en behandeld als verpersoonlijking van de autonome, tegen de dwingelandij
van de despotische goden rebellerende mens. Achterbergs formulering. Trometheus ontbonden’,
doet nog het sterkst denken aan de titel van Shelley’s werk Prometheus Unbound uit
1820. Daarin geeft Shelley zijn eigen visie op de verlossing van de mensheid (door Prometheus
symbolisch voorgesteld), op een manier, die wel heel sterk afwijkt van wat ons bekend is van
Aeschylus’ verloren drama. Verder dan de titel van Shelley’s stuk moet men m.i. dan ook niet
zoeken bij Achterberg. In het gedicht Ziekenhuis is de ontbonden Prometheus m.i. niet de
Prometheus van de mythe, die door Heracles verlost (‘ontbonden’) wordt uit zijn lijden op de
Caucasus, maar een enigszins cryptische aanduiding van de mens, die zijn autonomie en
zelfstandigheid moet prijsgeven en zich in volledige afhankelijkheid moet toevertrouwen aan
anderen. Ik hoor in de term ‘ontbonden’ tegelijk een toespeling op de in Achterbergs jeugdmilieu
overbekende tekst uit Paulus’ brief aan de Philippenzen (1:23-24): ‘Want ick worde van
dese twee gedrongen, hebbende begeerte ontbonden te worden ende met Christo te zijn. Want
dat is seer verre het beste. Maar in den vleesche te blijven is noodiger om uwent wille’.
Op dit punt maakt de dichter een salto, hem wellicht door de bijbelse connotatie van het woord
ontbonden ingegeven: de ziekenhuispatiënt, ofwel de pas geboren baby, ‘naakt en broos te
vondeling’ (r. 9-10) in zijn bed, ligt daar evenzeer op het randje van de dood als Mozes, óók een
vondeling, in zijn drijvende doodkistje in de Nijl volgens Exodus 2. Als de naam Mozes valt,
raakt de structuur van het gedicht schijnbaar zoek schijnbaar, want het laatste deel van het
gedicht zou alleen de slechte verstaander als een voetnoot of uitweiding kunnen beschouwen.
Mozes’ grootste carrière, in een aantal regels geschilderd, die bij mensen die de psalmberijming
van 1773 kennen een paar extra snaren doen trillen, dient immers voor de bedreigde mens op de
grens van leven en dood als bemoediging. Achtereenvolgens komen ter sprake zijn wonderbaarlijke
redding uit het doodswater en zijn verblijf aan het Egyptische hof (Exodus 2), zijn
leiderschap in Israël (wat hyperbolisch weergegeven in de woorden ‘volk’ren richtte voor
altoos’ – maar is het Oude Testament niet vol van dit soort overdrijvingen? ) en zijn spoorloos
verdwijnen, doordat God zelf hem begraaft (Deuteronomium 34). Vooral de laatste twee regels,
verwijzend naar de in protestantse kring gebruikelijke formule in rouwadvertenties: ‘God nam
van ons weg’, zijn een onderstreping van het credo, dat de dichter uitspreekt. Ik beschouw dit
gedicht dan ook als een, zij het verhulde, uiting van Godsvertrouwen.
Of het als gedicht helemaal geslaagd is? Bij mijzelf constateer ik een wat tweeslachtige reactie.
Ik erger mij enigszins aan de grilligheid van het begin – al moet ik toegeven, dat het als
aandachttrekker goed functioneert! – en aan de asymmetrie van het geheel. Daartegenover
staat, dat ik de tegenstelling Prometheus versus Mozes – zijn het niet symbolen van twee
manieren van mens-zijn? – een prachtige vondst vind. De laatste twaalf regels winnen mij