Couperus ' Komedianten' en het Rome van Domitianus - Tresoar

274
dat mogen we rustig aannemen. In de eerste
plaats zijn die uitspraken dikwijls zodanig
gearrangeerd, dat hun onderlinge tegenstrijdigheid
wel moet opvallen. Hoe, bijvoorbeeld,
een wijsheid als ‘De heer die veilig wil
zijn, moet rekenen op trouw, niet op wapenen’
te rijmen met ‘Ik straf niet alleen de
overtreder, maar ook hem die op het punt
staat een overtreding te begaan’ (p.22), of
anders met ‘De heerser vertrouwt zelfs zijn
vrienden niet’ (p.90)? 8 Verder wijkt Periander
in Hermans’ stuk wat betreft zijn daden
niet alleen naar believen af van eigen stelregels,
maar geeft hij zelfs schaamteloos te
kennen zijn rhetorische dicta uitsluitend te
hanteren om de mensen te misleiden. Zijn
zoon Kypselos houdt hij voor: ‘ “Democratie
is beter dan tirannie’. Zeg dat altijd’; en op
diens vraag: ‘Is het dan beter? ’, antwoordt
hij: ‘Dat zal geen mens ooit weten. Maar dat
het beter is het onder alle omstandigheden te
beweren, staat vast. Want de meeste mensen
zijn dom.’ De reactie van Kypselos, dat dit
de mensen in de war zal brengen, doet Periander,
cynischer nog, opmerken: ‘De mensen
zijn niets liever dan in de war’. (p. 34).
De Periander van Hermans kent de wijsheden,
waarom het dankbare nageslacht hem,
naar hij meent, zo zal vereren (p.36) 9 . zelf
geen enkele waarde als praktische leefregels
toe. In zijn praktisch handelen zet hij zijn
ethische aforismen met het grootste gemak
over boord – in zijn politiek, natuurlijk,
maar ook ‘privé’; zo wordt Kypselos duidelijk
gemaakt, dat de spreuk ‘Verraad geen
geheimen’ uiteraard niet geldt voor hem,
Kypselos, in relatie tot zijn vader, Periander
(p.36). De gebruikswaarde van eigen stelregels
schuilt voor Periander uitsluitend in de
mogelijkheid er de mensen mee te bedriegen,
omdat de mensen nu eenmaal, naar zijn zeggen,
op deze manier graag bedrogen willen
worden. En de extatische toejuichingen die
hij van de door hem toegesproken menigte
ontvangt, lijken aan te geven, dat die visie
niet eens zo ver bezijden de waarheid is.
Terzijde moge hier worden opgemerkt, dat
van die toegesproken menigte vooral de
‘marxistische fractie’ opvalt. Om haar existentie
uiteraard in de eerste plaats — opnieuw
een vorm van actualisering, die de |
grenzen van het gecreëerde fictionele kader
overschrijdt maar toch ook vanwege haar
gedrag. Valt namelijk de rest van de menigte
stil na Perianders spreuk ‘Doe nooit iets voor
geld’, de marxistische fractie beloont de
spreker voor deze raad wel degelijk met een
‘hoera’, zij het ‘zwakjes’ (p. 82). De marxistische
fractie, zo moeten wij aannemen, was
ten tijde van Periander nog dommer dan de
rest van de menigte.
De authenticiteit van de door Hermans gebruikte
Periander-citaten, mogen we samenvattend
concluderen, werkt naar twee kanten.
Door de functie die de auteur ze binnen
zijn tekst gegeven heeft, door de manier ook
waarop ze geactualiseerd worden, gaat er de
suggestie van uit, dat dergelijke wijsheden
door op macht beluste, tirannieke volksmenners
gehanteerd worden om er de mensen
zand mee in de ogen te strooien. En ontleend
als de spreuken heten te zijn aan de
werkelijkheid zelf, wordt er aan de andere
kant mee onderstreept, dat zulke middelen
niet van vandaag of gisteren, maar van alle
tijden zijn.
Het zal inmiddels duidelijk zijn, dat Hermans
de aan zijn bronnen ontleende gegevens,
zelfs waar die letterlijk overgenomen zijn, op
een geheel eigen wijze in de tekst heeft geïntegreerd
en wel zodanig, dat die ontleningen
ondergeschikt gemaakt zijn aan de in het
stuk aangesneden thematiek. Een volgende
stap kan nu zijn na te gaan, op welke manier
Hermans de bronnen verder nog heeft uitgebreid
met aanvullingen van eigen vinding.
Allereerst valt dan op. dat Hermans in zijn