Couperus ' Komedianten' en het Rome van Domitianus - Tresoar

163
verhaal eindigt op 18 september 96, de dag van de moord op keizer Domitianus. Tuist op die
dag vertrekken de tweelingen en hun dominus gregis weer uit Rome. Intussen hebben wij
theater- en amphitheaterspelen meegemaakt, een nachtelijke dienst van de Broederschap van Isis
bijgewoond en een Christelijke processie zien voorbijtrekken. We hebben beleefd dat een huis
instortte, waarbij een groot aantal van de komedianten omkwam, en wij hebben kennis gemaakt
met Plinius en zijn literaire vrienden, een soort Muiderkring van uitsluitend mannen. Tenslotte
hebben wij ook een indruk gekregen van de beklemmende sfeer aan het hof van Domitianus,
waar niemand de ander vertrouwt, en waar de keizer zelf door een tot waanzin geworden
wantrouwendheid het onheil over zichzelf oproept.
In het korte bestek van dit artikel kan ik niet ingaan op alle facetten van dit veelkleurige boek.
Ik ken geen werk van Couperus, waarin hij zijn grote kennis van de Oudheid zo virtuoos toont
en tegelijkertijd zo ongedwongen in zijn verhaal integreert. Dat komt misschien ook daardoor
dat het verhaal in De Komedianten terwille van het verhaal zelf verteld wordt en niet in dienst
staat van de een of andere leidende gedachte. Dat laatste is in andere ‘klassieke’ romans van
Couperus vaak wel het geval: Iskander is opgezet om de ‘psychologische verwording’ van
Alexander te schilderen: Xerxes heeft door de ondertitel de Hoogmoed een bepaald programma
meegekregen, en De Berg van Licht is aangelegd op de ‘decline and fall’ van die raadselachtige
decadent, de jonge keizer Heliogabalus. De Komedianten daarentegen hebben iets van wat
Couperus, in heel ander verband, in zijn roman Metamorfose heeft uitgedrukt: ‘veel mensen,
veel scènes, die elkaar slag op slag volgen als in het gewone leven. En heel gewoon, heel gewoon.
Niet naturalistisch, en niet symboliek, en zelfs niet ‘artistiek’ en niet modern, maar eenvoudig:
lollig. Om mij te amuseren en mijn lezers te amuseren... 3 . Deze woorden van de hoofdpersoon
van Metamorfose hebben zoals men weet betrekking op het boek Mathilde waarin Eline Vere te
herkennen is. Welnu, het boek De Komedianten kan heel wel beschouwd worden als een
klassieke tegenhanger van Eline Vere, zonder de tragische inslag daarvan. Door deze opzet heeft
het boek iets ongewoon levendigs gekregen en bij alle hoogst ernstige situaties toch iets
luchthartigs.
Couperus’ kennis van het keizerlijke Rome is fenomenaal geweest. Wat de topografie, de
archeologie in het algemeen, en de realia van het leven in Rome aangaat, heeft hij een
voortreffelijke gids gehad in de onvergetelijke archeoloog Dr. H.M.R. Leopold. Leopold sprak in
latere jaren ook vaak met grote waardering over de wijze waarop Couperus zich in de stof had
ingewerkt. In mijn artikel zullen de archeologische aspecten van De Komedianten niet of
nauwelijks meer aan de orde komen, al zou het de moeite waard zijn er verder op in te gaan. Ik
wil echter het hoofdaccent elders leggen, en wel op de manier waarop Couperus de gegevens die
hij aan de Latijnse literatuur ontleende, in zijn verhaal heeft verwerkt.
Ook op dit gebied moet zijn kennis indrukwekkend geweest zijn, en ook hier moet gezegd
worden dat hij veel mededelingen aan Leopold en andere classici in Rome te danken kan
hebben. Zeker is wel dat hij de brieven van Plinius Minor goed heeft gekend, evenals Martialis’
epigrammen en de satiren van Juvenalis. Voor de feiten aangaande Domitianus is Suetonius zijn
eerste bron geweest, maar ook het werk van Cassius Dio heeft sporen nagelaten, en eveneens dat
van Tacitus. Frontinus’ werk Stratagemata wordt eenmaal aangehaald. Er is echter veel en veel
meer; ik beperk mij tot enkele voorbeelden. De vermelding van het standbeeld van de god
Vertumnus in de Vicus Tuscus komt, als Couperus die uit de directe overlevering heeft, uit
Propertius 4 ; over Quintilianus’ droeve huiselijke omstandigheden wordt gesproken in de Institu-