Couperus ' Komedianten' en het Rome van Domitianus - Tresoar

216
paradox. 5 Onder paradox wil ik verstaan: iets dat tegen de verwachting ingaat, maar bij nader
inzien en beter begrijpen wel degelijk in het verwachtingspatroon kan worden ingepast. Onder
aprosdokèton: iets dat wezenlijk tegen het verwachtingspatroon indruist, in casu niet past bij
wat wij op grond van de literaire of andere traditie zouden mogen, ja moeten verwachten. Wij
hebben dus te maken met ‘doorkruiste verwachtingen’ om een term van J.P. Guépin (zie met
name diens onder deze titel verschenen boek, Amsterdam 1977) over te nemen. Niet dat ik deze
term precies zo wil gebruiken als Guépin het doet of in wil gaan op de (m.i. niet geringe)
merites van diens literatuur-theoretische opvattingen, maar de term geeft heel goed aan wat mij
hier voorzweeft, en als ik gelijk heb, aan Vestdijk heeft voorgezweefd.
Een volgende stelling is dat deze zo algemeen als cerebraal te boek staande dichter 6 in deze
sonnetten duidelijk voorkeur toont voor een uiteindelijk niet-apollinisch kunstenaarschap, voor
besef van het mysterieuze, ongrijpbare. Een naar ik hoop overbodige waarschuwing, ik bedoel
uiteraard niet cerebraal en apollinisch gelijk te stellen; een tweede opmerking, het belijden van
een dergelijke voorkeur zou natuurlijk heel goed kunnen samengaan met het falen deze in de
gedichten zelf te realiseren. Maar m.i. is dat niet het geval en dat ondanks het feit dat – en dat
is dan voorlopig mijn laatste stelling – juist ook deze viervoudige sonnettenreeks bijzonder
virtuoos is gecomponeerd, zodat er als men wil een flinke dosis apollinische beheersing (u mag
dit woord opvatten in welke betekenis u verkiest) in ligt, maar daarmee ben ik op mijn
uitgangspunt teruggekeerd: het gaat telkens juist om een spanning tussen twee momenten ut
polen.
Binnen het bestek van een Hermeneus-artikel kan ik deze stellingen geen van alle uitvoerig
beargumenteren. 7 Ik wil slechts over elke iets zeggen, soms in de vorm van illustratie door
bespreking van enkele sonnetten.
2 Allereerst dan de laatste stelling. De 48 sonnetten 8 zijn gegroepeerd in vier reeksen van 12,
het is reeds gezegd, en er zijn frappante verbindingen, in sommige gevallen ‘dialectische’
verbindingen, als men ze zo noemen wil, van sonnet tot sonnet aan te wijzen binnen elke reeks.
Maar als men de sonnetten eens horizontaal leest, d.w.z. de vier eerste, de vier tweede t/m de
vier twaalfde sonnetten, dan ontdekt men nog veel in het oog springender dwarsverbindingen. 9
Deze moeten ook erg duidelijk zijn, anders leest men erover heen, zoals blijkbaar toch nog vaak
is gebeurd. Hier wil ik volstaan met een schema, waarin alleen al de titels van de sonnetten vaak
duidelijk genoeg relaties openbaren. Enkele ook zonder toelichting blijkende dwarsverbindingen
heb ik d.m.v. een asterisk(*) achter de titel aangeduid, zonder daarmee te willen beweren dat er
niet veel meer relaties te leggen zijn, integendeel, terwijl omgekeerd sommige door de titel in
het oog springende dwarsverbindingen bij nadere analyse minder gemakkelijk te doorgronden
zijn; maar ik wil nu de vraag open laten hoe oppervlakkig of diepgaand dergelijke verticale
verbindingen zijn en of er niet gevallen voorkomen waarin alleen een gewrongen constructie of
interpretatie het schema kan handhaven. 10 Bovendien is vooruitlopend op paragraaf 3 d.m.v.
vooral in de eerste reeks soms gewezen op verticale verbindingen tussen opeenvolgende
sonnetten, eventueel vergezeld van de afkorting dial., als er m.i. een contrast of tegenstelling aan
te wijzen valt. Naar volledigheid wordt ook hier niet gestreefd.
Nu dan het schema, waarin de romeinse cijfers voor de vier reeksen van Vestdijk afkomstig zijn
en de arabische cijfers voor de twaalf sonnetten telkens binnen de reeks door mij zijn
toegevoegd. Overigens zal er in het vervolg naar de sonnetten verwezen worden volgens dit
schema, dus niet via de paginering in de uitgave van de Verzamelde gedichten.