Couperus ' Komedianten' en het Rome van Domitianus - Tresoar

Het Orpheus-thema in de Nederlandse
letterkunde van deze eeuw
Duiding van de Orpheus-fignnr
E. De Laet
315
Uit de aard zelf van de Orpheus-mythen is het schier onmogelijk dat de letterkundigen eraan
zouden voorbijgaan. In de figuur van Orpheus onderkennen we drie gestalten met een brede
‘actieradius’; vooreerst is hij de magische zanger die door de betovering van zijn gezang de
grenzen van de natuur doorbreekt (dieren, bomen en stenen volgen hem) en speciaal die van de
dood. Hierdoor krijgt hij opnieuw contact met zijn overleden vrouw Eurydice, doch dit contact
wordt verbroken door zijn gebrek aan beheersing (nl. de fatale blik achterom). Orpheus is dus
een ongelukkige minnaar die tweemaal zijn geliefde verliest. Ten slotte is de Thracièr ook de
stichter van mysteriën waardoor de ingewijden innerlijke rust vinden op voorwaarde althans dat
ze bepaalde leefregels, o.a. geweldloosheid, naleven. Hierdoor komt Orpheus de Messias nader,
wat overigens ook iconografisch door de eerste christenen is vastgelegd. Deze toenadering
vinden we ook in de portrettering van een jongeman door H. MARSMAN: ‘En hij (Gino) had
iets van die versmelting van Orpheus en het Lam.’ 1 , alsook in de versregels van B. DECORTE:
‘Wees dan al zanger en gezalfde van de Heer/als u de hoeren lijk een hemd aan stukken rijten.’ 2
Volgens C.G. Jung is Orpheus een uitermate belangrijk archetype omdat ik in hem twee andere
oergestalten een synthese vinden, m.n. Christus en Dionysus 3 . Psycho-analystisch bekeken, kan
Orpheus de mens figureren in wie een krachtenveld van spanningen ligt, meer bepaald de
polariteit tussen het apollinisch streven naar aardse ontstijging door middel van een muzische
activiteit en de tellurisclie gebondenheid in dionysische zinnem-oes. Orpheus belichaamt het
demonische van deze strevingen 4 .
Hiermee is duidelijk dat de mythen van Orpheus raken aan de grote momenten van het leven in
het algemeen en aan dat van de kunstenaar in het bijzonder.
Bij wijze van overzicht vermelden we dat omstreeks de eeuwwende in de Franse letterkunde
veel belangstelling bestond voor de figuur van Orpheus. Zeer vlug is de invloed daarvan ook in
onze letterkunde vast te stellen: in 1903 publiceerde A. de WIT haar roman Orpheus in de
Dessa, waarin de Indo fluitspeler Si-Bengkok bij haar de Thracische lierspeler oproept, en in
1906 liet A. GUTTELING een vrij omvangrijk Orpheus en Eurydice-gedicht verschijnen. Uit de
bibliografie – die geen volledigheid kan pretenderen – moge blijken dat: de laatste Orpheus-
-bundel dateert van 1969 en de laatste Orpheus-roman van 1975, dat er slechts één toneelstuk
te signaleren valt en één “totaal spektakel”, m.n. Orfeus van L. de Boer (1977), en dat Orpheus
bepaald ‘in’ is geweest in de jaren veertig en zestig.