Couperus ' Komedianten' en het Rome van Domitianus - Tresoar

Aemulatio
De drie adaptaties die Claus tot nu toe van
antieke toneelstukken heeft vervaardigd zijn
duidelijk emulerend: zij hebben blijkbaar tot
doel het origineel naar de kroon te steken,
eensdeels door het van retorische ballast te
ontdoen, anderdeels door het een nieuwe
interpretatie te geven.
Claus’ bewerking van de Thyestes van Lucius
Annaeus Seneca 6 is mede bepaald door de
opvattingen van Antonin Artaud over het
zgn. ‘théatre de la cruauté’ en door de studies
van T.S. Eliot over het Elizabethaanse
theater. De Fransman maakte hem gevoelig
voor de (maar al te modern aandoende) gruwel
van dit theater, de tweede opende de
weg voor een positieve waardering van de
maniëristische retoriek ervan. Volgens B.
Stroman 7 las Claus voor zijn bewerking diverse
vertalingen; mijns inziens diende vooral
de (vrij letterlijke) weergave van Léon Herrmann
8 als basistekst.
Seneca’s stukken waren waarschijnlijk niet
voor opvoering, maar voor declamatie bestemd.
Claus’ aanpassing is dat wel. Daarom
heeft li ij de tekst voorzien van heel wat
precieze toneelaanwijzingen: het leesstuk
werd een kijkstuk. Seneca’s barokke stijl
werd behouden en hier en daar zelfs ‘bijgewerkf
met plastische metaforen. De monologen,
die in het origineel de hoofdblok
vormden, werden aanzienlijk bekort en gedeeltelijk
tot dialogen omgewerkt. Zo wordt
bijvoorbeeld in de proloog Tantalus’ innerlijke
strijd niet meer in lange tirades verwoord,
maar in een retorische steekspel met
de Furie. Het koor – altijd een uitdaging
voor de moderne bewerker – werd bij Claus
doeltreffend vervangen door een commentator,
die slechts één derde van de oorspronkelijke
tekst debiteert; vooral erudiete details
werden onverbiddelijk geschrapt.
De functie van deze veranderinoen is in de
295
eerste plaats variërend: zij móéten de speelbaarheid
bevorderen. Anders ligt het niet de
in het eerste koorlied en in de epiloog toegevoegde
commentaar, die een athei’stisch-pessimistische
visie in de plaats stelt van Seneca’s
stoicijns-moraliserende toon. Claus ziet
de mythische broedertwist als een prototype
van alle zinloze gruwel die mensenbroeders
tegenover elkaar plaats. ‘Zo was het. En het
zal niet anders zijn./Nutteloos wentelt het
geweldige wiel door de tijd (..)/En de vragen
blijven dezelfde/voor de wormen als voor de
mensen’ luidt het in het slotwoord 9 .
Seneca’s Oedipus 10 werd veel grondiger onder
handen genomen dan zijn Thyestes.
Claus liet zich daarbij ondermeer door de
tekstbehandeling van Ted Huglies (1969) inspireren.
Ook hier werden scenische preciseringen
toegevoegd. Het koor bestaat uit zeven
personages die ook de meeste hoofdrollen
voor hun rekening nemen. Op die manier
wordt het verhaal van Oedipus een stuk in
een stuk. Verhalende gedeelten worden vaak
gedramatiseerd. Net als in het Elizabethaanse
theater verschijnt een schim (hier die van
Laius) op de scène. De tekstbewerking is
vrijer dan in de Thyestes. Zowel de monologen
als de koorliederen werden besnoeid of
in de mond van verschillende personages gelegd.
De intrige werd gewijzigd in die zin dat
niet Oedipus, maar het koor aansprakelijk
wordt gesteld voor de moord op Laius. Anders
dan bij Sofokles en Seneca, waar Oedipus
geleidelijk de afschuwelijke waarheid
ontdekt, dringt het koor hier Oedipus een
onbestaande schuld op.
De scenische en dramatische transformaties
maken van Claus’ Oedipus een nieuw stuk.
Veelbetekenend voor de psychoanalytische
achtergrond van deze wijzigingen is het invoeren
van de medeplichtigheid van locaste;
in bij Seneca afwezige passages bekent ze dat
zij Laius haatte en dat de incest met haar
medeweten geschied is. Eigenlijk is het stuk