Couperus ' Komedianten' en het Rome van Domitianus - Tresoar

Gesplitst was weldra ieder zeegezicht
In klip en kolk, en de matroos in ’t want
Was op die dubb’le peiling afgericht
Als op zijn rechter- en zijn linkerhand.
Die vloed van aantijgingen gaf de stoot
Tot ’t uitrusten van een ontdekkersvloot,
Die vóór de herfststormen terug moest zijn.
Maar het gevaar bleef in het mensch’lijk brein:
Het veelbelasterde ultramarijn
Was rimpelloos, en gaf zich nergens bloot.
219
Men behoeft het verhaal in de Odyssee niet gelezen te hebben, misschien zelfs beter niet, want
blijkbaar wordt vooral op de gevaren van Charybdis gealludeerd, maar de titel moet wel herinnering
oproepen aan die twee monsters die een zeeèngte onveilig maakten en daardoor spreekwoordelijk
waren gevonden.
In r. 4 lijkt het haast of Vestdijk wil aangever dat hij zich de raad van Marsmans toen nog zeer
recente “Wie schrijft, schrijv’ in den geest van deze zee of schrijve niet;...’ heeft aangetrokken,
al zou het dan op een zeer tegendraadse wijze blijken te zijn, waarbij in ieder geval wel ‘het
dionysisch schip’ 16 tot zijn recht komt (III 6). Maar juist in dat sonnet zou in de slotregel
blijken dat het tweede deel van Marsmans titel (Tempel en Kruis) een waarschuwing waard is,
geen aandacht. (Hoezeer een dergelijk klimaat heerste – bij alle verschil toch invloed van
Nietzsche – blijkt ook bij Camus, b.v. L’homme révolté slot. uit 1941.)
Scylla en Charabdis zijn een cliché, maar juist daardoor hebben zij de overhand gekregen, zijn
als tot een godsgericht geworden. Wat ‘rhetorisch wisselspeF daarbij precies betekent is een
probleem. Zoals ik in mijn inleidende schematiek heb aangeduid, zal veel van wat volgt op
tegenstellingen berusten, overigens in de zin van contrasten, niet van contradicties, want er is
vaak een dialectische verbinding tussen de beide polen van het spanningsveld mogelijk en nodig,
maar Scylla en Charybdis zijn eigenlijk niet eens tegenstellingen. Of je schip door de Charybdis
opgeslurpt wordt dan wel dat elke kop van de Scylla een man grijpt en verslindt, of het gevaai
nu van de ene kant komt of van de andere, zoveel maakt dat niet uit, zeker niet in het
spreekwoordelijk gebruik van dit paar. Dat leidt wel tot de fixatie die het tweede kwatrijn, waar
‘klip en kolk’ in elk geval ‘zee en land’ uit regel 2 verduidelijken, maar waarom is dat wisselspel
‘rhetorisch’? Omdat het inderdaad tot cliché is geworden? Omdat het niet werkelijk is, zoals
het onverwachte slot zal aangeven, maar slechts terug te vinden is in een te groot aantal
gedichten gedurende al meer dan 2500 jaar? Dat zit eigenlijk al in ‘aantijgingen’ van r. 9. Ligt er
toch een toespeling in op de komende reeks tweedelingen? Dit laatste is niet zonder meer
zeker, want de matroos heeft in het tweede kwatrijn geen problemen ermee zowel naar links als
naar rechts waakzaam te zijn, terwijl in het vervolg toch die polariteiten niet zo gemakkelijk tot
harmonie blijken te zijn te brengen. En dat de strekking van de cyclus onder meer zou wezen:
word als zo’n matroos, dat lijkt mij onwaarschijnlijk.
Dit sonnet bevat wel een soort volta en het eerste terzet wijkt reeds af van de traditie: wij
kennen de verhalen van Odysseus, van de Argonauten, Aeneas enz., die door die gevaarlijke