Couperus ' Komedianten' en het Rome van Domitianus - Tresoar

164
tio Oratoria 5 ; dat de dichter Statius een zwakke gezondheid had, weten wij uit zijn eigen
werk 6 . Dat de aanzienlijke Romeinen elkaar tijdens de Megalesia voor het diner uitnodigden,
weten wij uit Gellius en Ovidius 7 ; dat de hoeren tijdens het feest van de Floralia naakt over de
straten dansten, komt uit Valerius Maximus of uit de Christelijke traditie 8 . Men ziet hoe
gevarieerd de bronnen zijn, en de voorbeelden zouden gemakkelijk te vermeerderen zijn.
Daarbij komt natuurlijk nog zijn grote kennisvan de Latijnse comedie, en van de toneelpraktijk
der Romeinen. In De Komedianten staat Plautus in het middelpunt en blijft Terentius op de
achtergrond, maar ook hij is in allerlei terloops geplaatste opmerkingen aanwezig. Een incident,
dat ontleend is aan de proloog van Terentius’ Hecyra 9 , is met grote natuurlijkheid in het verhaal
ingevlochten.
Uit de aard van de zaak herkent men meer van de bronnen naarmate men beter thuis is in de
Latijnse literatuur, maar Couperus kan ook de mensen van het vak nog vaak genoeg voor
verrassingen plaatsen. Meer dan eens blijkt een passage, die wij op het eerste gezicht zouden
kunnen beschouwen als vrije fantasie, toch terug te gaan op het werk van een Latijnse auteur.
Om het te laten bij één, m.i. nogal curieus voorbeeld, noem ik nog eens het gezelschap van
gasten in Nilus’ kroeg. Letterlijk wordt dat beschreven als ‘dieven en moordenaars, met hun
meiden; matrozen van Ostia, weggelopen slaven, beulen en Christenen dat vee! en dan, dan
waren het hedenavond daar, in die hoek, die smerige Gallen...’ 10 . Deze opsomming is geen
fantasie van Couperus, maar een vrije bewerking van een passage van Juvenalis 11 , die als klanten
van een kroeg in Ostia noemt een percussor (moordenaar), fures ac fugitivi, camifices (beulen),
fabri sandapilarum (doodkistenmakers) en Galli. Men ziet dat Couperus eén van de verachte
categorieën, de fabri sandapilarum, heeft vervangen door een andere, de Christenen. Die zijn
blijkbaar nog niet binnen Juvenalis’ gezichtskring gekomen, en in het verhaal van Couperus
spelen zij een zekere rol; dat het niet zeer waarschijnlijk is dat Christenen zich in Nilus’ kroeg
zouden hebben opgehouden, is een andere zaak. Interessant is verder dat later in de roman, bij
de beschrijving van het publiek dat de ‘minste’ rangen van het theater van Pompeius vult, de
reeks weer ongeveer terugkomt: ‘... de dieven en beulen, de lijkendragers, de matrozen van Ostia
en hun meiden, de bedelende Galli...’ 12 . Ditmaal zijn de Christenen er niet bij, omdat men nu
eenmaal niet kan aannemen dat zij theatervoorstellingen bezocht hebben, maar een categorie,
die verwant is met de ‘fabri sandapilarum’, nl. de lijkendragers, is weer opgenomen. Als men
verder bedenkt dat zowel bij Couperus in de taveerne van Nilus als bij Juvenalis in de kroeg in
Ostia personen van hogere sociale rang zich met het gemengde gezelschap van de andere gasten
encanailleren, lijkt de verbinding tussen het origineel van Juvenalis en de navolging bij Couperus
welzeker. Het is ongetwijfeld niet het enige geval.
Verreweg de meeste personen van de roman zijn afkomstig uit de literatuur van de keizertijd, en
gewoonlijk functioneren zij in De Komedianten ongeveer zo als in de antieke bronnen.
Voorbeelden zijn in de wereld van de gladiatoren Carpotorus de Jager, Priscus en Verus,
Murrhinus en Triumfus. Alleen Colosseros, die Couperus nodig had als tegenhanger van
Carpoforus, is niet te vinden bij Martialis en/of Juvenalis; de naam komt uit Suetonius, zij het
niet uit diens Vita Domitiani 13 . In de toneelwereld zijn de namen Thymele, Latinus, Corinthus
en Lentulus ook aan Martialis of Juvenalis ontleend; Couperus heeft de mogelijkheden die
misschien in Lentulus1 afkomst te vinden waren, niet gebruikt 14 . Andere ‘authentieke’ namen
zijn die van Tryfo de boekhandelaar, Cosmus de geurwerker, Earinus, Domitianus’ jonge
gunsteling, die Couperus trouwens zonder enige grond een patriciër noemt; hij heeft in het