gjuha shqipe dhe letersia 11 - Media Print

• Komentoni titullin e esesë dhe analizoni trajtimin e temës në funksion të
saj. Çfarë titulli tjetër mund të merrte eseja?
Titulli është tërësisht në funksion të brendisë së esesë. Ai prezanton në
mënyrë të drejtpërdrejtë se për çfarë flet dhe mbështet tezën kryesore mbi
gjuhën (dhe letërsinë) si tipar dallues kryesor i një kombi.
• Jepni gjykimet tuaja mbi esenë e Kutelit “Si e shohim letërsinë shqipe” për
nga aspekti didaktik, risi-sjellës, përshkrues dhe aktualiteti i saj për kohën e
atëhershme, por edhe për kohën e sotme.
Aspekti didaktik: pra karakteri mësimor i saj. Autori e përmbush këtë
mision, edhe nga pikëpamja gjuhësore ai është shprehur me anën e
aksiomave, kompozimi i brendshëm i trajtimit të saj.
• Përgjigjuni pyetjeve të mëposhtme mbi dialektet e gjuhës shqipe:
- Sa dialekte dallohen në gjuhën shqipe? Cilët janë ata dhe si shpërndahen
në territoret e banuar nga shqiptarë? Identifikoni vijën ndarëse të tyre.
Gjuha shqipe ka dy dialekte kryesore, dialektin e veriut ose gegërishten dhe
dialektin e jugut ose toskërishten. Kufiri natyror që i ndan në vija të
përgjithshme këto dialekte, është lumi i Shkumbinit, që kalon nëpër Elbasan,
në Shqipërinë e mesme. Në anën e djathtë të Shkumbinit shtrihet dialekti
verior (gegërishtja), në anën e majtë të tij, dialekti jugor (toskërishtja).
- Listoni disa nga tiparet dalluese të dialekteve të shqipes nga pikëpamja e
tingujve dhe e theksit, nga qasja morfo-sintaksore, si dhe nga fjalët që
karakterizojnë pasurinë leksikore të secilit prej tyre. Sillni shembuj.
Ekzistojnë disa dallime në sistemin fonetik dhe në strukturën gramatikore e në
leksik, nga të cilët më kryesorët janë: dialekti i veriut ka zanore gojore dhe
hundore, kurse dialekti i jugut, vetëm zanore gojore; togut ua të toskërishtes,
gegërishtja i përgjigjet me togun ue (grua ~ grue); togut nistor va të toskërishtes,
gegërishtja i përgjigjet me vo (vatër ~ votër); â-së hundore të theksuar të
gegërishtes, toskërishtja i përgjigjet me ë-të theksuar (nânë ~ nënë).
Dialekti i jugut ka dukurinë e rotacizmit (kthimin e n-së ndërzanore në r
(ranë ~ rërë), që në gegërisht mungon; në toskërisht, grupet e
bashkëtingëlloreve mb, nd, etj. Ruhen të plota, kurse në gegërisht, janë
asimiluar ne m, n, (mbush ~ mush, vend ~ vënë).
Në sistemin morfologjik, dialekti i veriut ka formën e paskajores së tipit me
punue, kurse toskërishtja në vend të saj, përdor lidhoren të punoj. Forma e
pjesores në toskërisht, del me mbaresë, kurse në gegërisht, pa mbaresë
(kapur ~ kapë), etj. Dialekti i jugut ka format e së ardhmes: do të punoj dhe
kam për të punuar, ndërsa dialekti i veriut përveç formave të mësipërme ka
formën kam me punue.
Dallime leksikore: rana-kumi; tamël-qymësht; tlyn-gjalpë etj.
- Paraqitni në mënyrë të sintetizuar dallimet e evidentuara.
- Diskutoni rëndësinë e dialekteve në pasurinë dhe pasurimin e një gjuhe.
1. E pasurojnë gjuhën me fjalë, 2. E pasurojnë me forma morfologjike, 3. Me
forma folklorike të ruajtura nga zhvillimet qytetare etj.
• A ju pëlqen mënyra gjuhësore e të shprehurit të Mitrush Kutelit?
Argumentoni qëndrimet tuaja.
112