พจนานุกรม พุทธศาสตร - โรงเรียนทอสี

หมวดเกิน 10 255[340]ในคัมภีรรุนหลัง เชน อภิธัมมัตถสังคหะ เปนตนการแสดงหลักปฏิจจสมุปบาท ใหเห็นความเกิดขึ้นแหงธรรมตางๆ โดยอาศัยปจจัยสืบทอดกันไปอยางนี้ เปน สมุทยวาร คือฝายสมุทัย ใชเปนคําอธิบายอริยสัจจขอที่ 2 (สมุทัยสัจจ) คือแสดงใหเห็นความเกิดขึ้นแหงทุกข ปฏิจจสมุปบาทที่แสดงแบบนี้ เรียกวา อนุโลมปฏิจจสมุปบาท(direct Dependent Origination)การแสดงในทางตรงขามกับขางตนนี้ เปน นิโรธวาร คือฝายนิโรธ ใชอธิบายอริยสัจจขอที่3 (นิโรธสัจจ) เรียกวา ปฏิโลมปฏิจจสมุปบาท (reverse Dependent Origination ซึ่งความจริงก็คือ Dependent Extinction นั่นเอง) แสดงใหเห็นความดับไปแหงทุกข ดวยอาศัยความดับไปแหงปจจัยทั้งหลายสืบทอดกันไป ตัวบทของปฏิจจสมุปบาทแบบปฏิโลมนี้ พึงเทียบจากแบบอนุโลมนั่นเอง เชน1.–2. อวิชฺชาย เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ เพราะอวิชชาสํ ารอกดับไปไมเหลือสังขารจึงดับ(Through the total fading away and cessation of ignorance, cease kammaformations.)3. สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ เพราะสังขารดับ วิญญาณจึงดับ(Through the cessation of kamma-formations, ceases consciousness.)ฯลฯ12. ชาตินิโรธา ชรามรณํ เพราะชาติดับ ชรามรณะ (จึงดับ)(Through the cessation of birth, cease decay and death.)โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติความโศก ความครํ่ าครวญ ทุกข โทมนัส ความคับแคนใจ ก็ดับ(Also cease sorrow, lamentation, pain, grief and despair.)เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.ความดับแหงกองทุกขทั้งปวงนี้ ยอมมีดวยประการฉะนี้(Thus comes about the cessation of this whole mass of suffering.)นี้เปน อนุโลมเทศนา ของปฏิโลมปฏิจจสมุปบาท สวน ปฏิโลมเทศนา ก็พึงแสดงยอนวาชรามรณะ เปนตน ดับ เพราะชาติดับ ชาติดับเพราะภพดับ ฯลฯ สังขารดับเพราะอวิชชาดับอยางเดียวกับในอนุโลมปฏิจจสมุปบาทปฏิจจสมุปบาทนี้ มีชื่อเรียกอยางอื่นอีก ที่สําคัญคือ อิทัปปจจยตา (ภาวะที่มีอันนี้ๆ เปนปจจัย— Idappaccayatà: specific conditionality) ธรรมนิยาม (ความเปนไปอันแนนอนแหงธรรมดา,กฎธรรมชาติ — Dhammaniyàma: orderliness of nature; natural law) และ ปจจยาการ(อาการที่สิ่งทั้งหลายเปนปจจัยแกกัน — Paccayàkàra: mode of conditionality; structure