Pokaż treść!

POWIEŚĆ ST. BRZOZOWSKIEGO 281
go do wszelkich win nie ma uzasadnienia w rozwoju akcji powieściowej; porzucenie
Heleny, która zresztą kocha M achnickiego, jest niewspółmierne / intensywnością
jego przeżyć) ; 6) odkonkretnienie powieści, polegające na eliminacji
wszelkich opisów tła, wyglądu i innych realiów ; 7) brak jednolitej
więzi strukturalnej.
Dla ścisłości w arto jeszcze zwrócić uwagę na pokrewieństwo „W irów”
z twórczością St. Przybyszewskiego. Jednym z najbardziej charakterystycznych
dla twórczości tego pisarza jest motyw swoiście pojętej winy i kary. Staje się
on motywem naczelnym wielu dram atów : „Złote runo” , „Dla szczęścia” ,
„M atka” i powieści: „Homo Sapiens” , „M ocny człowiek” . Postaci odczuwają
własną winę jako niezawinioną, bo popełnianą pod wpływem jakiegoś musu.
Wiadomo, że Brzozowski wysoko cenił Przybyszewskiego. W jego ujęciu
(„Współczesna powieść polska” ) był on pisarzem sumienia nowoczesnego człowieka,
który odczuwa tragiczne współuczestnictwo we wszystkich winach świata
przy równoczesnej bezsilności. Ciekawe, że właśnie z motywu bezsiły i odpowiedzialności
uczynił Brzozowski dom inantę przeżyć kilku postaci „W irów” :
Czyński, Siennicki, M achnicki, świadomie czy bezwiednie uderzając w ton
Przybyszewskiego.
Niezmiernie charakterystyczna jest dla epoki postać Jerlicza. Jego niepokojące,
niezrozumiałe postępowanie, polegające na żerowaniu na przeżyciach innych,
zostaje zdemaskowane przez Izę: „(P an) ma w sobie rozpaczliwą, wgryzającą
się pustkę, wiecznie głodną, niczym nasycić się nie dającą” . W ostatnim
monologu Jerlicz urasta do granic jakiegoś symbolu, zostaje kreowany na
młodo - polskiego szatana: „był wyniesiony gonad wszystko, na szczyt rozpaczy,
smutku i zapam iętania” . „O to stał naprzeciw naturze całej; światu całemu
on — moc zaprzeczenia” . „Smutek jego chłonął światy i topniały w nim
i nikły, a on urasta nimi. Był wieczny...”, a d a le j: „Nie mógł zostać Bogiem,
a więc zostanie szatanem” .
Młodo - polska luźność budowy zaciążyła, jak widzieliśmy, i na innych
utworach, szczególnie na „Książce o starej kobiecie”, która przecież składa się
z trzech kompozycyjnie samodzielnych fragmentów i na „Samym wśród ludzi”,
rozpadającym się na szereg „opowiadań - historii” .
Podkreślałam parokrotnie, że Brzozowski ogranicza zdarzenia do minimum,
przenosząc zainteresowania na opis przeżyć postaci. W tym również jest nieodrodnym
synem swej epoki. Z tego względu interesująco przedstawia się kwestia
historyczności u Brzozowskiego. „Płomienie” , „Sam wśród ludzi”, „Książka
o starej kobiecie” zostały zlokalizowane w określonym momencie historycznym
i dlatego mogą zasługiwać poniekąd na miano powieści historycznej.
Brzozowski jednak (poza „Płomieniami” ) nie wprowadza do tych utworów
postaci i faktów historycznych, które istnieją na marginesie powieści w formie
aluzji i wzmianek, rezygnując z przedstawienia strony obyczajowej. Historyczność
tkwi w przeżyciach postaci. Poprzez pryzm at przeżyć autor usiłuje odtworzyć
nie stronę faktyczną epoki historycznej, ale jej atmosferę duchową
najszerzej pojętą. W „Płomieniach” zdarzenia historyczne wysuwają się na
plan pierwszy, ale znowu osobliwe jest ich ujęcie. Istnieją one w perspektywie
wspomnień Kaniowskiego, zamiast obiektywnego przedstawienia otrzymujemy
liryczne impresje.
Epoka „Młodej Polski” jest niewątpliwie epoką liryki. W kracza ona do
wszystkich gatunków literackich, oczywiście i do powieści, rozsadzając jej tra­