Pokaż treść!

UWAGI
PO W IEŚĆ ST. B R Z O Z O W S K IE G O
Namiętne zainteresowanie twórcy „Legendy” dla problemów socjologicznych,
przejawów psychiki zbiorowej, struktury prądów kulturalnych wycisnęło
charakterystyczne piętno nie tylko na jego opiniach krytycznych, ale
także zadecydowało o kierunku twórczości beletrystycznej. Można by zadać
pytanie, dlaczego Brzozowski, z istoty swych zainteresowań filozof kultury,
wracał ciągle do powieści, która niewątpliwie nie dorastała do poziomu jego
prac teoretycznych. Znamienne, że na cztery powieści zaczęte, wykończył
tylko jedną — „Płomienie”. Sądzę, że odpowiedzi na to pytanie trzeba szukać
w specyficznych właściwościach umysłowości Brzozowskiego. Podnoszono
parokrotnie, (W yka — Pion, 1934 r. nr. 26; Fryde — Ateneum, 1938 r.
nr. 1), że Brzozowskiemu bardziej, niż logiczny, dyskursywny wywód odpowiadają
formy, operujące elementami emocjonalnymi (twórca „wzruszeń
filozoficznych — W yka), narzucające tezy autora w sposób sugestywny. W y­
starczy przypomnieć „Legendę” , która w wielu partiach jest nam iętnym
dialogiem z ukrytym rozmówcą, satyrą, osobistym wyznaniem, patetycznym
hymnem (por. studium o Dostojewskim).
Zrozumiałe, że powieść mogła stać się terenem, na którym autor szukał
bardziej sugestywnych środków dla narzucenia swych tez filozoficznych, albo
bardziej plastycznej ilustracji dla sformułowań abstrakcyjnych. Pozwala m u ona
uwolnić się spod nieuniknionej w rozprawie przewagi momentów dyskursywnych.
Dwie więc odmienne postawy kształtowały powieść Brzozowskiego: postawa
historyka, czy filozofa kultury, i postawa artysty, usiłującego nadać
uogólnieniom i abstrakcjom cechy jednorazowej wizji artystycznej. I jeszcze
jeden moment decydował o jej charakterze — przynależność do epoki literackiej.
M imo niewątpliwą, zasadniczą odmienność zdradza ona szereg rysów
twórczości młodo-polskiej. Są to trzy aspekty, które pozwolą rzucić nieco światła
na trudną twórczość powieściową autora „Płomieni” .
I.
Łączy wszystkie powieści Brzozowskiego to, co możemy nazwać ich światem.
Wszystkie ukazują przekrój psychiki zbiorowej w jakimś zwrotnym dla
dziejów kultury m om encie: od przekroju „psychiki” modernizmu polskiego
(„W iry” ) poprzez oblicze duchowe ruchów rewolucyjnych w Europie lat siedemdziesiątych
— osiemdziesiątych ubiegłego stulecia („Płomienie” ) do przekroju
zbiorowej psychiki polsko-szlacheckiej po roku 1830 („Sam wśród ludzi” )
i w roku 1905 („Książka o starej kobiecie” ). Podkreślić trzeba z całym naciskiem
: przekroje psychiki, struktury umysłowej nie życia, bo Brzozowski daleki
jest od wszelkich tendencyj epickich.
W „W irach” dla ukazania duchowego oblicza „M łodej Polski” wprowadził
autor kilka postaci i rozłożył na nie pewne typowe rysy psychiki zbioro­