Pokaż treść!

322 SPRAW O ZDANIA
T o w dużym skrócie schem atycznym przedstaw ione sform u łow an ie teoretyczne p o­
g lą d ó w H an d ełsm an a tłum aczy strukturę całości om aw ianego dzieła, jak i poszczeg
óln ych je g o tom ów .
J ed n ostk a i je j in icja ty w a sto i u p odłoża ruchów m asow ych, w ięc ta jednostka
i zasięg je j m y śli i d zieła m usi b yć głó w n y m przedm iotem poznania. III tom „R ozw
oju n arod ow ości11 n osić m iał początkow o tytu ł „P oczątki ruchu narodow ego ukraińskiego
w latach czterdziestych w ieku X I X i p olityk a ks. A d am a C zartoryskiego1';
p óźniej zd ecyd ow ał się autor bardziej uw id oczn ić w sam ym tytu le zw iązek tej pracy
z bohaterem sw ych w ielo letn ic h badań. T y m n ie m niej „U kraińska p olityk a ks. A d a ­
m a" jest w gruncie rzeczy tylko ostatnim z czterech rozdziałów k siąik i. Już p ierw ­
szy z nich, p. t. „P oczątki ruchu n arod ow ego na U k rain ie rosyjskiej w latach czterd
ziestych X I X w ieku" w ysunąć m usiał jako postać centralną T arasa Szew czenkę,
a obok n iego... A d am a M ickiew icza. P roces k rystalizow an ia się n ow oczesnego poczucia
n arod ow ego ukraińskiego n ie od b iega w zasadzie od podobnych procesów u in ­
n ych narodów , p osiad a jed n ak p ew n e szczególn e cechy. B y ły one w ynikiem : 1) braku
w ciągu stu leci odrębnej pań stw ow ości i podziału m iędzy różne organizm y p ań ­
stw ow e i 2) m ałej ilo ści in te lig en cji, „która b y się czuła tylko i jed y n ie ukraińską".
N a oba te fa k ty baczną u w agę zw raca H andelsm an. P odkreślając znaczną rolę ideału
hetm ańszczyzny, zastęp u jącego trad ycję państw ow ą, w skazuje na ugruntow anie się
tego id eału w dużej m ierze dzięki p o ezji i p ow ieści polskiej la t 40-tych , głów n ie G o ­
szczyńskiego, a przede w szystkim M . C zajkow skiego. P rzeciw staw iając się p rzyjętem
u n a ogół przez naukę ukraińską stanow isku, n ie u zn aje H an d elsm an za czystych
U k raiń ców n ie tylko K otlarew sk iego czy H rebinkę, ale i B odianskiego, Srezniew -
skiego, M aksym ow icza, n aw et w zw iązku z zeznaniam i K ostom arow a w r. 1847 stw ierdza,
że n ie zu p ełn ie o d d zieliła się w nim ukraińskość od rosyjskości. W tym zestaw
ien iu G ogol jest oczyw iście „czystym M oskalem ".
P olsko-ukraińska lub rosyjsko-„m ałoruska“ dw ujęzyczność; ściślej biorąc tw ó/czość
lu d ow a tych autorów w y w o ła ć jed nak m usiała k onsekw encje now e i trw ałe. „W ten
sposób rodziły się w arunki, w których m ógł się zja w ić tw órca, zd oln y do nadania
w yraźn iejszego kształtu ruchow i, zm ierzającem u ku w łaściw em u unarod ow ien iu się
ludu". G en ezę przyśpieszonego ruchu n arod ow ościow ego w śród U k raiń ców łączy
prof. H an d elsm an z konarszczyzną, z polskim późnym ruchem w ęgla rskim , a nie
z dekabrystam i czy pogrobow cam i daw nego rosyjsko-ukrainskiego w olnom ularstw a.
T e n zw iązek z P olsk ą podkreśla olbrzym i w p ły w M ickiew icza, ale M ick iew icza popow
stan iow ego, autora D zia d ó w i K siąg p ielgrzym stw a, w reszcie profesora literatur
słow iańskich. N a tle p ow stałego już ruchu zja w ia się p oryw ająca p ostać p oety-bu-
d ziciela — Szew czenki.
N ie kto in n y też, tylko M ick iew icz, a potem Szew czenko, z jeg o filo z o fią walki
sp ołeczn ej są źródłem natchnień i czyn ów d ziałaczy B ractw a Św. C yryla i M etod e­
g o . Ich „K nihy b y tja ukranśkoho narodu" ten w yraźn y zw iązek z obu w H k im i
poetam i p otw ierd zają.
P olsk i w p ły w n ie ogran iczył się jed nak do terenu ukraińskiego, a zależność koncepc
ji sło w ia n o filstw a m oskiew skiego la t 40-tych od p olskiego m esjanizm u, choć bardzo
sp ecja ln a , w y d a je się w książce całk ow icie udow od n ion a. P odobnie w y ja śn io n a zosta
ła w sposób n ajb ard ziej przek on yw u jący spraw a stosunku sło w ia n o filó w ów czesnych
do U k raiń ców .
O d m ien n ie p rzed staw iała się spraw a G a licji. T u taj trudno m ów ić o w p ływ ach
polskich na rozw ój in te lig e n c ji i ludu ukraińskiego, jeśli przez w p ły w y rozum ieć
•oddziaływ an ie z zew nątrz. O d d ziaływ an ie istn ieć m usiało przez sam fik* nadzw yczaj