Pokaż treść!

POWIEŚĆ ST. BRZOZOWSKIEGO 275
nieumiejętności dostosowania się do warunków życia (rodzina Adasia), wrogość
wobec nowoczesnej myśli i przejawów nowoczesnego życia (W ydżga
i Kulesza).
Motyw ten — „świat polsko - szlachecki” — nabierze centralnego znaczenia
w „Samym wśród ludzi” (I część zamierzonej „Dębiny” ). Brzozowski
w korespondencji wyraźnie zaznaczył, że przedmiotem powieści m a być przekształcenie
się psychiki polskiej szlachty na tle ogólno - europejskiej historii.
A więc znowu struktura sił społeczno - psychicznych. Realizacja tak szeroko zakrojonego
planu wymagała wprowadzenia kilku różnych elementów. Przede
wszystkim „wizja” świata szlacheckiego po powstaniu listopadowym („Rom an
miał 12 lat, gdy wybuchło powstanie” ). Używam określenia „wizja” tylko prowizorycznie,
bo tak jak w utworach poprzednich Brzozowski nie daje tu obrazu
epickiego, ale dobiera kilka destrukcyjnych, rozkładowych rysów psychiki
szlacheckiej. Postaci i zdarzenia stanowią konkretyzację artystyczną tych apriorycznie
dobranych cech.
Podsędkowa, Hebden, Ptyś — to uosobienia bezproduktywnego patriotyzmu,
albo m ęstw a; rodzina Koseckich — to symbol „brzucha szlacheckiego”.
„Nigdzie nie było tak swojsko. Ginął tu świat — zostawał pokój jadalny. N ad
całym świadkiem czuwał Bóg ojców, bardzo jednak od czasów chocimskich
zadomowiony, że całkiem bez skrupułów powierzyła jego opiece pani Zenonowa
wyrastanie ciasta na baby” . Konstanty Ołucki staje się „cielesnym wizerunkiem
szlacheckiego tem peram entu” . „Był poetą szumnego szaleństwa” .
Historia N atalii Trawkowej naświetla satyrycznie moralność i popowstaniową
wegetację kół emigracyjnych. „W kołach emigracyjnych postanowiono
znaleźć Natalii męża. Należało się to niewątpliwie Kościelskiemu (ojciec •— zasłużony
patriotycznie). Odbywały się teraz formalne oględziny słodkiej nagrody
przez różne posiwiałe lub ołysiałe cnoty, sławy, a nawet świętości”. K ontrastowo
dla pełności obrazu została skonstruowana rodzina Komierowskich,
uosabiająca trzeźwość umysłową i życiową, a odosobniona wśród anarchii psychicznej
i bezmyślności ogółu. M ożna przypuszczać, że obrazuje ona już pewną
ewolucję psychiki szlacheckiej. Zasadnicze jednak przekształcanie się tej psychiki
zamierzał Brzozowski ukazać — jak sądzę — na naczelnej postaci R o­
mana. Powieść nie została skończona, dlatego, być może, droga rozwoju intelektualnego
nie wydaje się dostatecznie przejrzysta. Brzozowski nie pokazał,
niestety, jak w postaci Rom ana załam ują się i przekształcają właściwości
psychiki, zademonstrowane na środowisku szlacheckim. Stosunek Rom ana do
otoczenia wyczerpuje się w mało konkretnym buncie. T rudno nawet mówić
o jakiejś ewolucji tej postaci. Zasadniczy i jedyny motyw, stanowiący jej
dominantę — „Chcę świat tworzyć, mój świat, nie pozwolę nikomu rządzić...”
— wraca we wszystkich monologach wewnętrznych Rom ana. Wszystkie
fakty z jego historii stanowią wciąż inną konkretyzację tego właśnie m o­
tywu.
Trzeci wreszcie element świata „Samego wśród ludzi” — to struktura
umysłowości ogólno-europejskiej. Postaci, z którymi Rom an zetknął się za granicą
(Niemcy) istnieją przede wszystkim w perspektywie życia umysłowego,
stanowiąc całkowite przeciwieństwo do świata szlacheckiego: Oswald Truth,,
profesor filozofii, propagujący wiarę w boskie posłannictwo Niemiec, Giava,
wysoki dostojnik kościelny, który nie może uwierzyć, bo „dusza jego zaplątała
się w chichot sądów” ; Kostrapko, wierzący w rewolucję, Katelba, słuchający