Pokaż treść!

'276 POWIEŚĆ ST. BRZOZOWSKIEGO
wszystkiego z diabelskim uśmieszkiem i t. d., wszystkie te postaci — to
abstrakcje, reprezentujące taki lub inny system światopoglądowy. Znowu
więc w konstrukcji „Samego wśród ludzi” Brzozowski nie wyrzekł się swych
kulturologicznych i socjologicznych zamiłowań.
Nie odbiegł też od tej linii i w ostatnim, pozostawionym we fragmentach
utworze — „Książce o starej kobiecie” . Szczególnie w partii początkowej, która
jest krytyką pewnego typu umysłowości inteligenta polskiego, nieumiejącego
się zdobyć na nowoczesny pogląd na świat (Aleksander Zajączkowski). M a
ona charakter całkowicie dyskursywny, zdarzenia zostają ograniczone do minimum.
Właściwie trzeba tu mówić raczej o aluzjach i napomknieniach, odnoszących
się do faktów i zjawisk 1905 r., niż o zdarzeniach akcji powieściowej.
*
Om aw iając elementy powieści Brzozowskiego, usiłowałam wykazać, że
o doborze ich decydowała zwykle jakaś aprioryczna koncepcja intelektualna
nie artystyczna. Pociąga to pewne doniosłe konsekwencje. N a niektóre już m arginesowo
zwracałam uwagę, teraz trzeba je tylko mocniej zaakcentować.
Z „typowością”, reprezentatywnością postaci powieściowych Brzozowskiego łączy
się schematyzm ujęcia, ubóstwo perspektyw. Autor ogranicza się przede
wszystkim do rysów, które są m u nieodzowne, by narzucić czytelnikowi ściśle
określone opinie i sugestie. Tak są skonstruowane postaci „Wirów” , „Płomieni”,
„Samego wśród ludzi” , „Książki o starej kobiecie” . Brzozowskiemu nie wystarcza
opis zbiorowej psychiki, chce on także zasugerować ocenę jej wartości.
Stąd płynie jednostronny rozkład świateł i cieni — wyjaskrawianie postaci in
plus albo in minus. „Płomienie” i „Sam wśród ludzi” dostarczają sporo przykładów
takiego bezkompromisowego stosunku do własnych postaci powieściowych.
Charakterystyka rewolucjonistów — to patetyczne hym ny pochwalne,
„ta dzielna, bohaterska rzesza” — „Było lwie tchnienie w tym wszystkim” .
Postaciom ze świata szlacheckiego nie szczędzi autor bezpośrednich oskarżeń.
„T u misterium spiżarni szlacheckiej” — „T u był kiedyś kraj — tu teraz
jest brzuch” . „Cackają się z babami, biją się o dziewki, otyli, spaśli, niezgrabni,
niepotrzebni”. Albo karykaturuje je, doprowadzając jeden rys do najwyższego
wyjaskrawienia (kapitalna rodzina Adasia Bieleckiego, papa Kosecki, Zimorowicz
i in n i).
I jeszcze dalsze konsekwencje w ujęciu postaci. Brzozowski najchętniej
charakteryzuje je sumarycznie od siebie. Odnosi się często wrażenie, że autor
chce pośpiesznie powiedzieć o nich wszystko, nie pozostawiając czytelnikowi
najmniejszej wątpliwości. Rzecz ciekawa, że nawet gros wydarzeń powieściowych
spełnia rolę ilustracyj — „przytoczeń” dla jakiegoś rysu charakteru.
Brzozowski powiada o swoich bohaterach — patrzcie, oni są tacy a tacy i na
poparcie swych twierdzeń przytacza przykładowo fakty (Ołucki, Ogieński, częściowo
R om an). Zazwyczaj w pierwszej charakterystyce Brzozowski w pasji
wiwisekcyjnej wprowadza wszystkie zasadnicze rysy, by w następnych powtarzać
je w innych w ariantach, czy po prostu sformułowaniach słownych. D alsze
np. stronice, poświęcone Ogieńskiemu, nie wnoszą nic nowego do mistrzowskiej
autocharakterystyki jego listów.
W rezultacie tworzył Brzozowski statyczne portrety, zabarwione emocjonalnie,
nieraz zresztą budowane z mistrzowską swadą i zjadliwością (Bieleccy,
Koseccy). Sądzę, że w tym również ujaw nia się publicystyczna postawa autora
„Legendy” .