Pokaż treść!

SPRAW O ZDANIA 313
stary G óthe, m ając szczególnie na m yśli kobiety), rozplanow anie fresku daleko poza
treść dość ubogą, bogactw o jaskraw ych szczegółów — w cią g a ją nas w tę sw oistą
m agię. P raw dopodobnie tak zw an y przeciętn y czytelnik pop rzestaje n a tym i — p rzyznać
m usim y — m a do tego praw o.
T o też m oże niezupełnie jest sp raw iedliw e przyk ład an ie do pod ob nego gatunku
m iar krytyki nieco bardziej w ygórow an ych . L ecz chodzi w łaśn ie o sam ro d za j, nie
0 jeg o w yn ik i, niepozbaw ione zalet oczyw istych. W takim pow szechnym bow iem
1 rozlanym irracjonalizm ie jest coś niedorodzonego; jest to jak g d y b y św iat em brion
aln y, n iezd oln y do p ełn ego kształtu, na p o ły kaleki, budzący ciekaw ość, lecz zarazem
odrazę. W ozdobnym takim b ajan iu („odpustow ym ") jest zw yrod n ien ie folkloru.
A tm osfera książki, to ten rodzaj m istycyzm u, który nazw an o słusznie „ogn iw em p o ­
średnim m iędzy poganizm em a chrześcijaństw em ", a zatem znów coś p ołow iczn ie
n iezd ecyd ow an ego. T o też, jako kom pensata, fo lg u je tu sobie bez m iary zabobonność,
ta b igoteria n a odw rót. Jest to n ie m niej tryw ia ln e i n ie m niej um ow ne, n iż daw ne,
w e w czesnym rom antyzm ie rozplenione „historie o strachach, w idm ach i upiorach"
(u nas np. opow iastki A n n y M ostow skiej). N ied o b ry sm ak autorki przy dużym darze
plastyki skłania ją bezustannie do sztukaterii. Spotykam y tu nierzadko obrazeczki w y ­
b lak łe i tkliw e, jakie zdarzało się w id zieć n iegd yś na najb ard ziej zm anierow anych
płótnach V la stim ila H ofm an a. Spiżarnia i g o to w a ln ia św ięcą n ieb yw ałe, babskie
trium fy. W szęd zie w łóczą się opary gospodarcze i kuchenne zapachy. B y ć m oże. jest
to tylko m ito lo g ia dzieciństw a, lecz skłonność ta z czasem przeradza się u autorki
w stałą m itom anię. Jest to m itoróbstw o n ie ludu w łaśn ie (tego n ie m ożna podkreślić
dość siln ie) lecz p o sp ó lstw a , niezorgan izow an ej w arstw y, zasied ziałej w drobnych
osadach; te środki i taki poziom , gd zie w ciem nych m ózgach i w oczach p rym ityw ów
lęgn ą się prostackie leg en d y , bardzo b lisk ie b ajan iu dzieciuchów . P rostoduszne takie
„jasnow idzenia" m ogą być znam ienne jako reakcja, zw rócona m im ow ied n ie przeciw
apoteozie „szarego człow ieka", pośrednie ukazanie, że w ca le n ie jest on szary, lecz
zagadkow y dla sam ego siebie. R zadkość pod ob nego u jęcia w now szej prozie polskiej
udziela mu w aloru osobliw ości. L ecz jest to w istocie w artość antykulturalna, jest to
w stecznictw o, jak w szelkie cofan ie się „ku podłożu", w yzb yte u m iejętn ości oceny
i w yboru. Jest to, słow em , jaw n a re g resja .
II
W drugim tom ie („L udzie z wosku") pruje się ten św iat m agiczn y, w y ła żą z niego
szw y. Sprężyny te okazują się proste, jak p od ejrzew aliśm y od daw na. A utorka szczegółow
o i b iegle, jaskraw o zazw yczaj i koloraturow o, m alu je (tak jest: m aluje)
w szystko to, co pozbaw ione jest życia; n ie lu d zie ją w istocie obchodzą, lecz w y ­
łącznie przedm ioty. T o chaotyczny św iat, p rzyp om inający pokój dziecin n y, p ełen p o ­
rozrzucanych i okaleczonych zabaw ek. P ostaci u Z arem biny zaw sze przyw odzą na p a ­
m ięć kukły, jakieś grubo ociosane św iątki, lalk i, ze szm at zestaw ion e, lub figury, przedstaw
iane m odłą ekspresjonistyczną na drugorzędnych drzew orytach. P ociąga ją szych
p seudo-rom antyki, rozm iłow anej w pleonazm ach. T o m a sw oją trad ycję, naw skroś
germ ańską, która zahacza o Selm ę L a g erlo f i w epoce secesji przez reżyserow anie
,sag“ zastępow ała istotny epizm . W szystk o tu stylizow an e jest n a sutość (m ożliw ie
„prasłow iańską"), przebraniem w zn iesione na podium , odrobinę zaw sze d źw ign ięte
ku „odśw iętności". W kółko pow raca kilka jed nak ich g estów „w różebnych", m ających
uśpić naszą czujność, jak p o ciągn ięcia palcam i hipnotyzera. D obroduszna Joanna
i zacna jej autorka ucharakteryzow ane są na zastraszające w ied źm y, których głów -