Pokaż treść!

POWIEŚĆ ST. BRZOZOWSKIEGO 279
również jednym z momentów, wiążących jego twórczość oryginalną z krytyczno
- publicystyczną. (Studium o Dostojewskim, „Legenda”, „Medyceusze” ,
„Odpowiedź na protest” ).
II.
O bierając formę powieści, już tym samym Brzozowski stawiał sobie pewne
ściśle artystyczne postulaty. Rzecz inna, że na plan pierwszy wysuwał koncepcje
intelektualne i momenty publicystyczne. N a nie też zwracałam dotychczas
uwagę. Trzeba jednak podkreślić z całym naciskiem, że Brzozowski dostrzegał
niebezpieczeństwa abstrakcjonizmu i usiłował go w najróżnorodniejszy sposób
przezwyciężyć. Próbuje ożywić, uprawdopodobnić artystycznie swoje postaci.
Stawia je wobec indywidualnych konfliktów, osobistego cierpienia i osamotnienia.
Najchętniej operuje tu autor kilku powracającymi we wszystkich powieściach
m otyw am i: uczuciowy konflikt z rodzicam i; tragiczna miłość, osamotnienie.
Zniechęcenie i nudę W itolda („W iry” ) pogłębia niemożliwość porozumienia
się z m atką, robiącą mu wyrzuty o pieniądze, bezczynność i t. p.
„Ale coście zrobili dla mnie, dla mojej duszy Dlaczego jestem dziś smutny
jak starzec w dzień śmierci, jałowy i zgorzkniały, jak um ierający lichwiarz” .
Na dnie wszystkich rozterek ideologicznych Goldenberga tkwią, niedające się
przytłumić, wyrzuty sumienia, że jego działalność zrujnowała możliwość spokojnego
życia starej matki, skazała ją na ciężką pracę i nędzę. („Płomienie” ).
W związku z tym konfliktem zjawiają się postaci, m ające sens wyłącznie
artystyczny: ojciec M ichała Kaniowskiego, m atka Aleksandra Zajączkowskiego.
Autor ukazuje nowy jego aspekt — cierpienie rodzicielskie. Cały drugi
fragment „Książki o starej kobiecie” jest analizą bólu matki, która usiłuje zrozumieć
splot przyczyn ideologicznych, decydujących o śmierci jej syna.
Wszyscy bohaterowie Brzozowskiego są właściwie na swój sposób tragicznymi
ofiarami miłości. Czasem m a ona cechy tragizmu bohaterskiego, kiedyindziej
depce, poniża godność ludzką. Ileż patetycznych akcentów m a, z góry
skazana za zagładę miłość rewolucjonistów z „Płomieni” ! Jedyną niemal możliwością
szczęścia jest wspólna śmierć. Oto fragm ent z przedśmiertnego listu
W ari: „ja tylko z tego jestem dum na, tym się cieszę, że um rę z nim razem
(Brenneisen) i z nim przeżyję te ostatnie, długie godziny i że będę jeszcze p a­
trzeć w jego twarz i w jego oczy” , W historii Zimorowicza, Ołuckiego, Trawki,
Trutha („Sam wśród ludzi” ) miłość odgrywa rolę poniżającą. Kabotynizm
Klotyldy łamie i męża i kochanka. W świetle miłości do N atalii występuje cała
śmieszność, nieporadność Trawki — apostoła. Oswald T ruth — słynny profesor
filozofii nie umie rozwikłać swej sytuacji rodzinnej, która zmusza go do
obcowania z żoną i kochanką pod jednym dachem. Abstrakcje nabierają ru ­
mieńców „żywych” postaci powieściowych, tragicznych i groteskowych zarazem.
Jeszcze jeden rys bardzo chętnie akcentuje Brzozowski, ożywiając strukturę
swoich postaci: osamotnienie. Wśród tłum u ludzi osamotnionym czuje się
kasztelan O gieński; „nie mogłem... zrozumieć, skąd się tu wziąłem, co robię
pośród tych rozchlapanych błot, śniegów, chłopów, żydów i pijanych szlachciców”
. Nie mniej samotny jest Roman. Małżeństwo z Elżbietą Komierowską
jeszcze bardziej pogłębia jego izolację, uświadamia mu, że nikt nie rozumie
jego buntu i dążności do swobody. Zdawał sobie sprawę z tego, że w rozumieniu
Elżbiety „jego świat — to Zimorowicz, Salusia, karty, pijaństwo” . Był