Pokaż treść!

SPRAW O ZD ANIA 327
ma za m ało opracow ań an alitycznych, ażeby przy d zisiejszym stan ie badań m ożna
b y ło pokusić się o syntezę, przerastającą siły jed n e g o człow iek a i jed n e g o tomu.
A utor dokonał w ielk iej pracy, segregu jąc d robiazgow o b o gatą ów czesn ą literaturę,
odnoszącą się do spraw y w łościańsk iej. D zieło je g o jest rezultatem w ielk ieg o w y ­
siłku. T ym n ie m niej posiada ono ca ły szereg usterek. J ed n ą z n a jw a żn iejszych
jest pob ieżn e p otraktow anie niek tórych spraw , co n iek ied y zb ytnio p rzypom ina d zien ­
nikarstw o. S zczególn ie szw ankuje kanw a historyczna. C ała praca, pozb aw ion a źródeł
archiw alnych, w isi n iejako w pow ietrzu.
N ie zn ajd u jem y rów n ież rzeczyw istych
dążeń chłopów w latach 1846— 64 i ruchu ich w kierunku w y zw o len ia z pod przem
ocy dworu. P om in ięte zostało za g a d n ien ie oporu przeciw ko p ańszczyźnie. P ierw sza
połow a X I X -g o w ieku jest w k w estii agrarnej w ielk ą próbą ataku ziem iań stw a na
w ieś. A k cja oczynszow ania, zap oczątk ow an a przez m agnaterię i sw o iście przeprow
adzona przez szlachtę (rugi, regu lacje), p rzypom ina atak dw oru na w ieś, p rzeprow
adzon y skutecznie trzy w iek i przed tym , tj. w d ob ie p ow sta w a n ia kultury folw a rczn
ej. W ów czas chod ziło o pracę chłopa, to też w k onsek w en cji sprow adzono go do
p oziom u inw entarza, obecnie chodzi o w y d a rcie p osiad an ej przez n ieg o ziem i. D o ­
m agają się tego n o w e form y gosp od arow an ia. O lbrzym i proces w yw łaszczan ia ch ło ­
pów , przeprow adzony w K rólestw ie, g o d z ił w p od staw y ich eg zy sten cji życio w ej.
S tą d w y w o d ził się ruch ch łop ów (bunty, b iern y opór, rabacja), b ęd ący w ich przekonan
iu sam oobroną. W skutecznej w a lce o ziem ię szlach ta p osiad a początkow o p rzew
agę: lep sza sytu acja ekonom iczna, socja ln a , duże w yrob ien ie, trad ycja p anow an ia,
n iek ied y pom oc rządu. C hłopi p rzeciw sta w ia ją im m asę, b iern y opór i w ytrw ałość.
P ub licystyk a w tej w a lce m a określone m iejsce i p raw ie zaw sze stan ow i narzędzie
w alk i ziem iaństw a. W yra źn ie w ystęp u je to po 1846 r., na teren ie G a licji i K rólestw a.
Ż ądania agrarne chłopów utożsam iane są z dążeniam i w yw rotow ym i, zm ierzającym i
do obalenia u stalon ego porządku sp ołeczn ego. P sych ozie tej u leg a ją n aw et pisarze
radykalni (Potocki) i w y co fu ją się n a p o zy cje szlacheckie. P ub licystyk a ow ych czasów
n ie nakreśla w ielk ich dróg (z w yją tk iem id eo lo g ii T ow . D em .), sp ełn ia raczej rolę
d efen syw n ą, albo plącze się p o abstrakcjach polem ik em igracyjnych. Ż y cie w yp rzed za
pisarzy, projek ty w ysuw ane przez nich są p rzew ażnie o w ie le la t spóźnione, jak op óźn
ion y jest rozw ój stosunków roln iczych w P o lsce w ogóle (porów naj: uw łaszczen ie,
spraw ę w spóln ot i- serw itutów , reform ę rolną).
D o opracow ania zakradł się ca ły szereg b łęd ów m erytorycznych. Szym on K onarski
rozstrzelany w 1839 r. n ie m ógł sp isk ow ać w latach 1843— 44. C zartoryski n ie b ył
człow iekiem „starym i bez energii". N o w sze b adan ia (H andelsm an) ugruntow ały
p ogląd , iż prow ad ził on p o lity k ę lu d ó w słow iańskich (spraw a U k ra'n y, B u łgarii,
Serbów itd.) i w yk azał n ad zw yczajn ą silę tw órczą. Id eo lo g ia T ow arzystw a D em okratycznego
n ie b y ła jed yną, ani orygin aln ą, to sam o co m a n ifest dem okratyczny, g ło siły
w cześn iejsze postan ow ien ia Z em sty Ludu i K on federacji N arod u P olsk iego.
R easum ując sw e w rażenia, uw ażam , że praca K ostołow sk iego, aczkolw iek nie
posuw a naprzód spraw y badań k w estii w łościańsk iej w X I X w ieku, jest p ozycją d o­
datnią. Porządku je bow iem literaturę, sz czególn ie odnoszącą się do zaboru
au striackiego,
staw ia n a n ow o zagad n ien ia chłopskie, (staw ian e k olejn o przez M aciejow skiego,
G orem ykina, G rabskiego, Ś w iętoch ow sk iego), porusza zw iązan e z nim zagad n ien ia,
nrbudzając do dalszych u zupełniających badań.
STANISŁAW TADEUSZ WRONA