Pokaż treść!

O BOLESŁAWIE KOSKOWSKIM 199
nica, różnica temperamentu; tamto pozostanie dlań zawsze jeszcze try ­
buną, która — jak wszelka trybuna — jest samozwańcza. On sam to
będzie: biurko, katedra wykładowcy, gabinetowa narada. W ie do jakiego
pragnie przemawiać audytorium i demagogią nie durzy półanalfabetów.
„Ilościowa fizjonomia zjawisk, te lub inne tendencje, nabierają
silniejszego akcentu, ale ogólny bieg historii nie poddaje się rewolucji.
Rozwój bowiem jest prawem naturalnym, nie przewrót" — wielokrotnie
stwierdza tę ewidencję, tak trudno dostępną umysłom, które pragną
przodować gromadom. W podobnym zdaniu można bv zapewne dopatrzeć
się creda, acz przygodnie sformułowanego, nie mniejszej przeto
wagi. Nie jest to obskurantyzm, lecz prawie że filozofia. Nie tylko to
ewolucjonizm bowiem, przyrodzone niejako i przyrodnicze prawo, które
mogłoby być wypowiedziane w zastosowaniu do społeczeństw bodaj
przez Spencera, łecz świadomość organicznej ciągłości, dbałość o nią,
wyczucie, że zakłócanie ciągu pokoleń jest okaleczeniem niewidzialnego
łańcucha, który kształtuje każdego z świadomie żyjących — który nie
rozproszone jednostki tworzy, lecz obywateli, usprawiedliwia nas i przerasta
zarazem prawem, co nas spaja, pobudza i w całość wiąże. Dość
dalekie to będzie zatem od biologizmu, a jeśli takiej naturalnej postawie
umysłu zarzuci kto nadmierną powściągliwość, przesadną ostrożność
i pomówi o studzenie porywów, to nikt nie zdoła dowieść interesownego
wyrachowania. Niechaj szermujący podobnymi argumentami — nie zupełnie
może wyzbytymi słuszności — zważyć zechce, że ma do czynienia
z kimś, kto z powagą i bystrością uprawia „sztukę polityczną",
jak przystało na umysł, który mógłby zdobić się biretem w jednym
z średniowiecznych uniwersytetów. A fundamenty średniowiecza nie
przestają, jak wiadomo, być podbudową nowoczesności.
Zachowawca ten na swój sposób był liberałem w nieprzedawnionym,
chciało by się rzec, historycznym znaczeniu tego terminu i to nie w imię
doktryny, jaką by wyznawał, lecz z żywej potrzeby rozumu i serca, tak,
jak bywają wybitni Anglicy, nie skłonni do gwałtownych reform. Gdy
pisze o „szeregach obywatelskich", to zwrot podobny, mimo jawnej
ogólnikowości, ma swą pełną, nienaruszoną, zawarowaną treść. Oczywista,
istnieją dlań pewniki niewątpliwe, stanowiące o kierunku jego
sympatii, takie, jak ten, że „Francja jest krajem wyrobionym politycznie"
— pewniki dla nas zawodne — na których kształcił się przez całe
lat dziesiątki, które przyswoił sobie, jak chleb codzienny, w długotrwałej
praktyce, które co więcej, podniósł do godności kryteriów. Lecz
są to mierniki zawsze sprawdzalne, wywiedzione z „poczucia historycznego",
które pragnie zaszczepić ogółowi, z „starszemu pokoleniu znanej