Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

eindjes alleen aan elkaar konden knopen als ze minstens 180 dagen per jaar werk hadden, als ze
een ‘behoorlijk’ loon verdienden, als hun vrouwen een aanvullend inkomen uit industriële
activiteiten haalden, als ze niet meer dan twee kinderen hadden en als de graanprijzen op het
‘normale’ peil bleven.[52] Het kan bijgevolg geen verwondering wekken dat de talrijke
misoogsten, epidemieën en zwermen plunderende soldaten hoe langer hoe meer families tot de
bedelstaf brachten. In de Elzas, in het gebied van Alençon, zou hun aantal zelfs 12 pct. hebben
bedragen. Betwistbare ramingen voorzeker, doch zij wijzen in ieder geval op het structurele
karakter van de bedelarij en de vagebondage in het zeventiende-eeuwse Frankrijk.
In electoraal Saksen steeg het aantal Gärtner en Häusler, kleine keuters met een stukje land,
tussen 1550 en 1750 op een spectaculaire wijze. In het midden van de zestiende eeuw hadden
beide groepen nauwelijks 7 pct. der agrarische bevolking omvat. Twee eeuwen later vormden zij
ruim 48 pct. van de boerenstand. De meesten van hen waren toen voor hun levensonderhoud
aangewezen op de rurale textielindustrie, die zich in Zuidwest-Saksen en in Zuid-Oberlausitz
sterk had uitgebreid.
Het platteland van Overijssel toont duidelijk aan dat de ‘Gouden Eeuw’ der Verenigde
Provinciën heel wat schaduwzijden had. In Salland en Twente, de twee dichtst bevolkte gebieden
van de provincie, steeg het aandeel der keuterboeren in de rurale bevolking tussen 1602 en 1720
respectievelijk van 22 tot 45 pct. en van 44 tot 49 pct. De concentratie van de rijkdom op het
platteland en in de kleine steden, die samen ongeveer 51.000 inwoners telden, was
overweldigend. In 1675 had 6 pct. der bevolking bijna 87 pct. van de totale rijkdom in handen,
terwijl 71 pct. der inwoners zich met 13 pct. van de rijkdom moesten tevreden stellen en de
onderste 23 pct. helemaal niets bezaten.
De aanhoudende verslechtering der levensvoorwaarden in vele rurale gebieden verplichtte een
aanzienlijk deel der plattelandsbewoners ertoe elders een middel van bestaan te zoeken. Hoewel
kwantitatieve gegevens over de globale omvang der horizontale mobiliteit in de zeventiende
eeuw ontbreken, lijdt het geen twijfel dat hoe langer hoe meer mensen toen op drift waren.
Een voorbeeld wordt verstrekt door Paul A. Slack, die de geografische mobiliteit onder de lagere
klassen van de Engelse samenleving tussen 1598 en 1664 bestudeerde. Volgens het statuut van
1596 had elke parochie de plicht een register bij te houden van de vagebonden die gegeseld
werden en teruggestuurd naar hun geboorte- of laatste verblijfplaats. Van de 2.651 vagebonden
wier plaats van herkomst kon achterhaald worden, had 50 pct. meer dan 60 km en 28 pct. meer
dan 120 km afgelegd.
Een ander voorbeeld levert ons Clayworth, een dorp in Nittinghamshire, waar een overzicht van
de achternamen van inwoners suggereert dat tussen 1676 en 1688 niet minder dan 37 pct.
verhuisden. Een onderzoek naar de herkomst van de 540 migranten die door het hospitaal van
Montpellier passeerden in de jaren 1696-99 heeft aangetoond dat ruim 83 pct. rurale arbeiders
waren die van het noorden van Frankrijk naar het zuiden trokken op zoek naar
werkgelegenheid.