Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

dat enclosures leiden tot zeer complexe economische wijzigingen – wijzigingen die technisch progressief zijn,
aangezien ze een grotere efficiëntie en specialisatie bewerkstelligen, maar die tegelijkertijd sociaal desastreus zijn
m.b.t. de arbeid, omdat zij via onverbiddelijke economische logica een zeer aanzienlijke daling van de
levensstandaard van de boeren en dus van de arbeidersklasse in haar geheel teweegbrengen.[50]
Dit besluit mag worden verruimd tot de opkomst van nieuwe kapitalistische verhoudingen in de
landbouw, waarvan enclosure maar één facet was.
2. Wijzigingen in industriële lokalisatie en organisatie
De zeventiende eeuw was getuige van zeer voorname wijzigingen in de grootste en meest
verspreide nijverheid van de ancien régime-economie, de textielfabricage. Terwijl het Italiaanse
laken haast volkomen van de exportmarkten verdween, de expansie der Vlaamse wolindustrie
zowel op het platteland als in de steden werd afgebroken en omsloeg in een aanhoudende
contractie, en de lakenproductie in oude Franse centra zoals Amiens, Reims, Rouen en Beauvais
ondanks de protectionistische maatregelen van de monarchie stagneerde of zelfs achteruitging,
maakten de Hollandse en de Engelse textielindustrie een tijdperk van spectaculaire groei door.
Vlaamse vluchtelingen, voornamelijk uit Hondschoote, introduceerden in beide landen de
zogenoemde ‘nieuwe draperieën’, lichtere en goedkopere lakens gemaakt van grove, langvezelige
wol. Leiden ontwikkelde zich weldra tot één der belangrijkste industriële centra in Europa. Van
ongeveer 12.000 inwoners in 1582 steeg de bevolking tot haast 70.000 personen in het midden
van de zeventiende eeuw. In 1671 bedroeg de totale productie van alle types van laken niet
minder dan 139.000 stuks. De opkomst der new draperies in Engeland was grotendeels een
antwoord op de stagnatie der traditionele wolfabricage en de commerciële crisis van de vroege
zeventiende eeuw. De overschakeling naar de productie van lichtere, goedkopere en kleurrijker
weefsels opende de Iberische en Middellandse Zee-markten voor de Engelse textielindustrie, die
zich hoofdzakelijk in East Anglia, de West Riding van Yorkshire en de zuidwestelijke
graafschappen (vooral Devon en West Somerset) sterk uitbreidde. Vanuit Exeter alleen al
werden in 1680 ruim 119.000 stuks perpetuana en serge geëxporteerd. Dankzij de economische
vrijheid die ze verwierven, de lage prijs die ze voor grondstoffen en arbeidskrachten moesten
betalen en de heroriëntering die ze met de steun der regering aan de buitenlandse handel gaven,
slaagden de Engelse ondernemers er na de Restauratie in de prijs omlaag te drukken tot op een
punt waarop Holland en de meeste andere continentale producenten niet langer konden
wedijveren. Op het einde van de zeventiende eeuw had Engeland de dynamische new draperiesmarkt
veroverd.
Terwijl dus in enkele gebieden van Europa meer werkgelegenheid werd gecreëerd, verloren
tienduizenden ambachtslui en arbeiders in talrijke andere streken voor altijd hun broodwinning.
Noord-Italië vormde in deze periode ongetwijfeld het frappantste voorbeeld van algehele
sociaaleconomische ontwrichting. Aangezien de drastische ineenstorting van de lakenexport
niet werd gecompenseerd door de groei van andere nijverheidstakken, deed zich een
aanhoudend desinvesteringsproces in de fabricage voor, wat massale werkloosheid
veroorzaakte. Tegen 1700 was het aantal wolwevers in Venetië, Milaan en Como herleid tot
nauwelijks 5 pct. van hun zestiende-eeuws totaal. Hoewel de zijdenijverheid iets beter weerstand
bood, had het geleidelijk verval van deze eens zo bloeiende sector even fatale gevolgen. In 1675
telde de zijdenijverheid in Genua nog maar 2.500 getouwen tegen ongeveer 10.000 in 1565. En
in Venetië werd de totale productie van zijdelakens tussen de vroege zeventiende eeuw en 1695
tot minder dan één derde herleid. ‘Italië’, volgens de woorden van C.M. Cipolla, ‘was haar