Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

De keuters die in de dertiende eeuw onvoldoende inkomsten haalden uit hun grond om een
gezin te onderhouden, moesten pogen door middel van losse arbeid aan de kost te komen. Dat
gebeurde echter overwegend binnen het netwerk der feodale verhoudingen: de marginale
boeren leefden niet louter en alleen van de verkoop van hun arbeidskracht en ze konden niet in
volledige ‘vrijheid’ over deze laatste beschikken. Hun agrarische basis, hoe smal ze ook was,
onttrok hen aan de economische wetten van de ruilwarenmarkt. Pas vanaf het ogenblik waarop
de feodale navelstreng werd verbroken, werden productie en consumptie in toenemende mate
factoren afhankelijk van de markt, wat groeiende economische onzekerheid betekende. De
geleidelijke overgang naar de kapitalistische productiewijze impliceerde dat de materiële situatie
van de boerenstand steeds meer werd bepaald door exogene factoren. Langzaam maar zeker
werden grote lagen van de rurale bevolking uit hun relatief zelfbesloten economie gehaald en
geïntegreerd in een groeiende vrije arbeidsmarkt. De sociale gevolgen van deze transitie kunnen
bij gebrek aan adequate bronnen niet op de voet worden gevolgd. Hoe dan ook, alle beschikbare
inlichtingen tonen aan dat hoe langer hoe meer subsistentieboeren plaats moesten maken voor
landloze proletariërs. Het was geen louter toeval dat bedelarij en landloperij in de ‘lange
zestiende eeuw’ een sociaal probleem werden, noch dat het gros van alle weefsels tegen het
einde van de zeventiende eeuw in rurale districten werd geproduceerd. Beide verschijnselen
bewijzen dat de proletarisering en verarming van de boerenstand versnelden. Om dezelfde
redenen was de daaropvolgende periode getuige van de indrukwekkende expansie van de
aardappelverbouw en bovenal van de ontworteling van ontelbare keuters, wat uiteindelijk
resulteerde in grootscheepse migraties van het ene land naar het andere en zelfs van het ene
continent naar het andere.
Het dient opgemerkt dat de omvang van het landloze proletariaat in de bestudeerde periode
nergens zulke proporties aannam als op het ‘Untroubled Island’. In Tudor- en Stuart-Engeland
vertegenwoordigden de loonarbeiders en de hoeveknechten 25 à 33 pct. van de rurale bevolking;
op het einde van de zeventiende eeuw hadden 40 pct. van alle inwoners de landbouw opgegeven,
meestal ten voordele van de industrie; tegen 1820 was hun aantal opgelopen tot ruim 60 pct.
van de nationale bevolking tegen nauwelijks 20 pct. in Frankrijk. De levensvoorwaarden der
Engelse loonarbeiders waren nochtans niet benijdenswaardiger dan deze der subsistentieboeren
en keuters op het continent die nog ‘genoten’ van de opbrengst van een lapje grond.
De steden fungeerden niet alleen als een toevluchtsoord voor ontwortelde boeren, maar
genereerden tevens hun eigen armen. Inderdaad, de ontwikkeling van kapitalistische
productieverhoudingen impliceerde de onverbiddelijke proletarisering en uiteindelijke
verpaupering van de meeste ambachtslui. Talrijke gegevens tonen aan dat het aandeel der
loonarbeiders in de stedelijke bevolking voortdurend is gestegen. Wij hebben uitgelegd waarom
cijfers betreffende het aantal fiscale armen of gesteunden geen informatie verschaffen over de
reële omvang der stedelijke behoeftigheid, laat staan armoede. De betrokken gegevens
weerspiegelen slechts de criteria gehanteerd door de toenmalige autoriteiten. Zij mogen echter
over het algemeen als minima worden beschouwd, omdat de belastingontvangers zowel als de
armbesturen steeds uiterst strenge normen hebben aangelegd om iemand als behoeftig of arm te
catalogeren. Hoe dan ook, de toenemende ongelijkheid in de verdeling van de totale rijkdom en
de aanhoudende daling der gemiddelde hoofdelijke voedselconsumptie bewijzen onomstotelijk
dat een groeiend aantal stedelingen met relatieve en absolute verpaupering werd
geconfronteerd. De achttiende-eeuwse auteurs die loonarbeid met armoede gelijkstelden
hadden het volkomen bij het rechte eind.