Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

4. De ‘Grote Opsluiting’: een eenvormige oplossing voor dezelfde problemen?
De Engelse prediker William Perkins vertolkte geen individueel standpunt toen hij zei:
‘Landlopers, bedelaars en vagebonden... behoren tot geen enkele beschaafde samenleving of
groep noch tot één of andere Kerk: zij zijn zoals verrotte benen en armen die van het lijf vallen...
Jaar in jaar uit her en der zwerven om zich in leven te houden is geen roeping maar een
beestenleven’. Hun enige hoop op verlossing was aan het werk te worden gezet, zodat ze door
ijver in een beroep misschien opnieuw aan een gedisciplineerde gemeenschap konden
teruggegeven worden. Arbeid, de vloek van de mens na de zondeval, was een religieuze plicht,
een middel om God te verheerlijken.[54] Gelijkaardige ideeën wonnen veld in katholieke
landen. In Frankrijk bijvoorbeeld werd de arbeid hoe langer hoe meer als een vorm van ascese,
als een spirituele oefening, zelfs als een gebed beschouwd. Een Lyonese catechismus gaf drie
redenen voor de plicht tot arbeid: zijn brood verdienen en de luiheid vermijden, maar ook ‘boete
doen en de hemel verdienen’. Deze mystiek van de arbeid was stellig geen nieuw verschijnsel.
Immers, in de zestiende eeuw hadden de religieuze hervormers de ledigheid al scherp
veroordeeld en de arbeid als het ware geheiligd. Maar in de loop van de zeventiende eeuw nam
de exaltatie van de arbeid zowel in protestantse als in katholieke landen voorheen ongekende
proporties aan en werd deze moraliserende houding evengoed karakteristiek voor leken als voor
geestelijken. De Engelse wetenschapshervormer Samuel Hardib en de Franse koopman J. Albo
waren het roerend eens dat de arbeid van de armen aan de wet van God beantwoordde.
Deze zienswijze werd gesterkt door de opkomende idee dat armoede niet alleen nuttig, maar
zelfs essentieel was voor de welvaart van de staat. De ruimtelijke herverdeling van de rijkdom,
de opkomst van de natiestaten, de langetermijn-wijzigingen in de structuur van de
internationale handel, de herhaalde ontwrichtingen van belangrijke buitenlandse markten en de
talrijke interne problemen veroorzaakt door hevige kortetermijn-fluctuaties brachten de
regeringen ertoe een economische politiek te voeren gericht op de aanmoediging van de
nationale productie en de export en, tegelijkertijd, op de ondermijning van de buitenlandse
concurrentie. Weinige methoden om de economie te beïnvloeden waren eigen aan deze periode,
maar langzamerhand ontstond er een coherenter geheel van gedachten over de wijze waarop
regeringsmacht kon aangewend worden om economische doeleinden te bereiken en, omgekeerd,
over de wijze waarop economische macht kon aangewend worden om politieke doeleinden te
bereiken. Hoe weinig consistent hun principes ook waren en hoezeer ze ook van mening
verschilden over de aard en de implicaties der vereiste maatregelen, toch erkenden de meeste
mercantilistische schrijvers dat de problemen van nationale welvaart, tewerkstelling en armoede
innig met elkaar waren verbonden. Over het algemeen beschouwden zij de arbeid als de bron
van rijkdom of zelfs als de rijkdom zelf. Daarom stonden zij niet alleen populationistische
maatregelen voor, maar achtten ze het tevens noodzakelijk de arbeidende massa’s te dwingen de
nationalistische belangen van de staat te dienen. Aangezien de lagere klassen geacht werden
onrijp, onwetend, verdorven, oproerig en vooral lui te zijn, moesten de lonen zo laag mogelijk
worden gehouden. Aldus werden de armen ijverig gehouden, terwijl het land een competitief
voordeel in de internationale handel bekwam. Het nationaal belang vereiste met andere
woorden dat de massa van de bevolking in een permanente staat van armoede werd gehouden.
De ‘doctrine van het nut der armoede’ rechtvaardigde strenge maatregelen tegen de behoeftigen.
Kardinaal Richelieu vergeleek mensen met ‘muilezels, die gewoon zijn een zware last te dragen
en die gemakkelijker bedorven worden door een langdurige rust dan door arbeid’. Sir William
Petty suggereerde zelfs dat het beter zou zijn ‘de arbeid van duizend man tijdelijk te vermorsen