Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

More documents

Recommendations

Info

prijsstijging het hoofd poogden te bieden door de meest minderwaardige en dus goedkoopste woonruimte te betrekken, waren zij verplicht een steeds groter deel van hun budget aan huishuur te besteden – 30 pct. omstreeks 1850 tegen 14 pct. zeventig jaar vroeger. Samengevat: naar gelang van de samenstelling van het gezin daalde het reële inkomen der werkende bevolking met 10-30 pct., terwijl dubbel zoveel moest uitgetrokken worden voor huishuur.[89] De hoeveelheid en de aard der verbruikte levensmiddelen zijn wellicht de beste criteria om de levensstandaard van een pre-industriële bevolking objectief te meten. Ongelukkig genoeg zijn statistische gegevens over lange termijn wijzigingen in het hoofdelijk voedselpakket tijdens de achttiende en de eerste helft van de negentiende eeuw vooralsnog te fragmentarisch om louter en alleen op grond van deze informatie beslissende conclusies te trekken. De grootscheepse uitbreiding van ‘armoedegewassen’ wijst nochtans ontegenzeglijk op een massale verpaupering. Immers, ‘verplicht zijn om zich met maïs te voeden i.p.v. tarwe, met aardappelen i.p.v. rogge en in sommige gebieden zoals Bretagne zelfs i.p.v. boekweit betekende’, zoals M. Morineau opmerkt, ‘een verlies van standing, een achteruitgang waarvan de fataliteit zolang mogelijk werd uitgesteld’. Alle landen van West- en Centraal-Europa beleefden in de eeuw na 1750 een indrukwekkende expansie van de aardappelbouw. Tot omstreeks 1740 schommelde het hoofdelijk graanverbruik in de Zuidelijke Nederlanden tussen 0,9 en 1 liter per dag. Daarna greep een spectaculaire daling plaats: haast 40 pct. tussen 1740 en 1790 en nogmaals 10 pct. in de periode 1790-1814 (afb. 16). Dit impliceerde een vermindering van 650-800 calorieën per persoon en per dag. De gelijktijdige uitbreiding van de aardappelbouw bood echter een gedeeltelijke compensatie. Tegen het tweede decennium van de negentiende eeuw werd de gemiddelde consumptie van die ‘mirakelknollen’ in de Zuidelijke Nederlanden, met uitzondering van het département des Deux-Nèthes, op 700-750 gram of 490-525 calorieën per hoofd en per dag geraamd. De kwantitatieve achteruitgang der voedselconsumptie zou dus globaal genomen 20 à 40 pct. hebben bedragen. Voorzeker geen overschatting, want de substitutie van aardappelen voor rogge en tarwe in Vlaanderen liet maar een demografische toename van 30 pct. toe, terwijl de bevolking in feite verdubbelde.
Afb. 16 De daling van het gemiddeld hoofdelijk graanverbruik op het Vlaamse platteland, 1692-1816. Bron: gebaseerd op C. Vandenbroeke, Agriculture et alimentatiun dans les Pays-Bas autrichiens (Gent en Leuven, 1975), p. 257. Bij gebrek aan statistische informatie kunnen gelijkaardige berekeningen niet worden gedaan voor andere Europese landen. Hoe dan ook, in de jaren 1812-13 schommelde het aardappelverbruik in de meeste gewesten der Noordelijke Nederlanden tussen 500 en 1.200 gram per hoofd en per dag. In Frankrijk breidde de aardappelbouw zich voornamelijk langsheen de oostelijke grens uit. Omstreeks 1801 bedroeg het aandeel van deze knollen in het menu der Lotharingse bevolking gemiddeld 18 pct. tegen nauwelijks 5 pct. rond 1750. Tegen 1812-13 schommelde het hoofdelijk aardappelverbruik in de oostelijke départements tussen 300 en 500 gram per dag; in de Vogezen liep het zelfs op tot 700 gram. Contemporaine getuigenissen tonen aan dat zulk een dieet overal met extreme armoede werd geassocieerd. Hetzelfde was waar voor de maïsconsumptie, die in Zuidwest-Frankrijk meer dan verdubbelde tussen 1750 en 1840. In Centraal-Europa vond de aardappelverbouw pas algemeen ingang na de catastrofale hongersnood van 1771-73. Tegen de vroege negentiende eeuw werden reeds 300.000 hectare of 1,5 pct. van het Duitse grondgebied met aardappelen beplant, een dagelijks rantsoen van 200 gram per persoon verstrekkend. In de loop der volgende decennia vervijfvoudigde de globale productie en werden aardappelen het voedsel bij uitstek der lagere klassen. Friedrich List, de beroemde staathuishoudkundige, schreef in 1844: ‘Onder de noodzakelijkste levensmiddelen worden in vele streken van Duitsland aardappelen zonder zout begrepen, een soep met zwart brood..., haverbrei en, hier en daar, zwarte knoedels... Ik heb districten gezien waar een haring... tijdens de maaltijd van hand tot hand ging om iedereen in staat te stellen... aan zijn aardappelen wat pittigheid en smaak te geven.’ In Ierland, de Hebriden en de Schotse Hooglanden waren broodgranen tegen de vroege negentiende eeuw helemaal vervangen geworden door aardappelen. Volgens sommige auteurs zou het verbruik van deze ‘gezonde knol’ in Ierland zelfs tot 10-12 pond per persoon en per dag zijn opgelopen. Wat er ook van weze, aan de
Page 1 and 2:
Catharina Lis - Hugo Soly Armoede e
Page 3 and 4:
Inhoudsopgave Dankbetuiging Woord v
Page 5 and 6:
Dankbetuiging Geen enkele studie is
Page 7 and 8:
maakt immers niet duidelijk waarom
Page 9 and 10:
Een massa nieuwe en oude wetenschap
Page 11 and 12:
Feodaliteit, armoede en liefdadighe
Page 13 and 14:
twee karakteristieken: ‘Enerzijds
Page 15 and 16:
vrije boeren met evenveel grond’.
Page 17 and 18:
zouden de steden in de loop der vol
Page 19 and 20:
verantwoordelijk voor een specifiek
Page 21 and 22:
3. De vele facetten van de armoede
Page 23 and 24:
onderzocht welk dagloon aan de hove
Page 25 and 26:
per gezinslid, in 1340-46 nauwelijk
Page 27 and 28:
ledematen van het lichaam van Chris
Page 29 and 30:
tijdelijke opvangmogelijkheden opge
Page 31 and 32:
Er is een massa monografieën over
Page 33 and 34:
Crisis, sociale problemen en armenw
Page 35 and 36:
Daarbij dient opgemerkt dat zowel d
Page 37 and 38:
verbeterden de levensvoorwaarden va
Page 39 and 40:
urale nijverheid als een toenemende
Page 41 and 42:
meesten onder hen weldra afhankelij
Page 43 and 44:
Afb. 2 Koopkracht van de bouwvakker
Page 45 and 46:
hoofdzakelijk ten koste der kleine
Page 47 and 48:
Afb. 5 Procentuele verdeling van de
Page 49 and 50:
het verval van de traditionele lake
Page 51 and 52:
migreren maar bij hun werkgevers mo
Page 53 and 54:
algemeen overzicht H. Neveux, ‘Le
Page 55 and 56:
Economische expansie, verarming en
Page 57 and 58:
fiscale basis maakte het de adel vr
Page 59 and 60:
grondeigenaars bewerkstelligden imm
Page 61 and 62:
dieren bezaten. De aanslag op de ge
Page 63 and 64:
transformatie van de economie in de
Page 65 and 66:
thuiswerkers maakte het onmogelijk
Page 67 and 68:
dertig van de zestiende eeuw blijk
Page 69 and 70:
In de loop van de verdere zestiende
Page 71 and 72:
de wijzigingen in de dagelijkse lev
Page 73 and 74:
degradatie van de kleine producente
Page 75 and 76:
moesten besteden, had deze evolutie
Page 77 and 78:
4. De opkomst van de sociale politi
Page 79 and 80:
en centrale overheden gewelddadig o
Page 81 and 82:
Schotland (1535) en Spanje (1541) v
Page 83 and 84:
De invoering van een gemene beurs b
Page 85 and 86:
der lokale besturen hebben voorgeze
Page 87 and 88:
armenzorg. De grote lijnen van deze
Page 89 and 90:
_______________ [28] Brenner, ‘Ag
Page 91 and 92:
Sociaaleconomische verschuivingen e
Page 93 and 94:
fiscale belangen strekte tot agrari
Page 95 and 96:
Tot op het einde van de zestiende e
Page 97 and 98:
carrière als een onderontwikkeld g
Page 99 and 100:
3. Naar een proletariaat De zeventi
Page 101 and 102: Tabel 8 Afstand tussen plaats van h
Page 103 and 104: praktijken. ‘Goede’ calvinisten
Page 105 and 106: 4. De ‘Grote Opsluiting’: een e
Page 107 and 108: vrijheidsberoving en verplichte arb
Page 109 and 110: het de burgers op straf van boete n
Page 111 and 112: egering slaagde er in ieder geval i
Page 113 and 114: de strijd voor een gunstige handels
Page 115 and 116: 1650-1780 (Parijs, 1970), en de ver
Page 117 and 118: Economische groei, verpaupering en
Page 119 and 120: gemene gronden hadden, ontvingen en
Page 121 and 122: niet zozeer gericht op de bevorderi
Page 123 and 124: De concentratietendens, verbonden m
Page 125 and 126: op het einde van het ancien regime.
Page 127 and 128: inwoners hun brood uitsluitend met
Page 129 and 130: Osnabrück en het hele Teutoburger
Page 131 and 132: Deze voorbeelden bewijzen dat de ar
Page 133 and 134: eletten fulltime te werken. De onde
Page 135 and 136: innen de grenzen van hun commercië
Page 137 and 138: dezelfde soort van vicieuze cirkel
Page 139 and 140: langzamerhand uitgeschakeld. De ste
Page 141 and 142: trouwens opvallend dat de regeling
Page 143 and 144: loop van de achttiende eeuw helemaa
Page 145 and 146: Afb. 15 Gemiddelde daglonen, uitged
Page 147 and 148: etwist. Te Elbeuf maakten de loonar
Page 149 and 150: Tabel 9 De gesteunde behoeftigen al
Page 151: ook hier in de loop van de achttien
Page 155 and 156: Melk 0,082 liter 5 2,7 3 3,8 Karnem
Page 157 and 158: Vlees 1.210 2.730 700 1.585 Boter 1
Page 159 and 160: herleid geworden. Vraag het in de h
Page 161 and 162: vaak verafgelegen plaatsen seizoena
Page 163 and 164: meerderheid. Zij werden opgehoopt i
Page 165 and 166: te wekken. En het staat buiten kijf
Page 167 and 168: Waarom duurde het dan tot 1782 voor
Page 169 and 170: waarop steun wordt verleend aan de
Page 171 and 172: etrof, stelde Taintenier voor alle
Page 173 and 174: aalmoezen vormden de hoekstenen van
Page 175 and 176: Frankrijk alles samengenomen slecht
Page 177 and 178: arbeidsverdeling verhinderde. De
Page 179 and 180: (Parijs, 1965); en bovenal Michel M
Page 181 and 182: Revolution, 1780-1830’, EcHR, 2nd
Page 183 and 184: (1972), 107-124. [101] Hufton, The
Page 185 and 186: oerenstand, omdat de meeste kooplui
Page 187 and 188: De keuters die in de dertiende eeuw
Page 189 and 190: ouden van dagen, de zieken en de ge
Page 191 and 192: Algemene bibliografie De meest omva
Page 193: t.a.v. de armen, verklaart geen van
show all

Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?