Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

vermelde economische wijzigingen op de levensvoorwaarden van de keuters, de kleine boeren,
de landarbeiders, de ambachtsmeesters, de gezellen, de ongeschoolde arbeiders, de
dienstboden?
1. De sociale kosten van de agrarische transformatie
Hoewel de aard van de agrarische veranderingen van land tot land verschilde, resulteerden ze
overal hetzelfde sociale effect: een absolute verarming van de rurale massa’s, die, afgezien van
marginale ‘oplossingen’ zoals vestiging in bosrijke gebieden of inlijving als huurlingen, de keuze
hadden tussen drie alternatieven, nl. loonarbeid, huisnijverheid of migratie. De boeren
betaalden een hoge prijs voor de wettelijke vrijheid, want tegen de zestiende eeuw was de
verschuiving van persoonlijke naar economische afhankelijkheid reeds ver gevorderd, waardoor
ze werden blootgesteld aan onderdrukking vanwege landheren. Economische afhankelijkheid
kon inderdaad drukkend zijn naar gelang van de verschillen in eigendomsrechten.
Tegen de zestiende eeuw hadden de Franse boeren alle stigmata der persoonlijke onvrijheid
afgeworpen. Wat meer was: 40 à 50 pct. onder hen konden zich als grondbezitters aandienen.
Hun ‘eigendom’ was echter nooit volledig: het recht van de heer, gesymboliseerd door de cijns,
was altijd voorbehouden. Daarenboven bleef elke aliënatie van de grond ingevolge erfenis,
verkoop of ruil het voorwerp van een heerlijke heffing uitmaken. Tenslotte waren alle boeren,
net zoals voorheen, aan de koninklijke taille en de kerkelijke tienden onderworpen. Aangezien
zij een erfelijk recht op hun grond hadden, genoten de boereneigenaars in ieder geval van meer
zekerheid dan de pachters, die in vele streken de meerderheid vormden.
De relatief grote verspreiding van het boereneigendom in Frankrijk moet hoofdzakelijk worden
toegeschreven aan de beschermende rol van de monarchie, die daarin de meest adequate
mogelijkheid zag om haar macht uit te breiden. De boerenproductie fungeerde namelijk via nietparlementaire
taxatie als directe bron van inkomsten noodzakelijk voor de versterking der
vorstelijke autonomie. Het boereneigendom en de absolutistische staat ontwikkelden zich dus in
wederzijdse afhankelijkheid van elkaar. Conflicten tussen boeren en landheren betreffende
eigendomsrechten werden door de Franse monarchie bijna altijd ten nadele van de laatsten
beslecht. De integriteit van de cens werd over het algemeen bevestigd, waardoor de landheren
vacant geworden boerenuitbatingen, onderworpen aan deze eigendomsrechten, zelden op
wettelijke wijze konden accapareren. De heren waren bijgevolg verplicht ontelbare kleine
boerenuitbatingen op te kopen ten einde een geconsolideerd geheel te bekomen, wat in de
praktijk uiterst moeilijk bleek te zijn.
In West- en Zuid-Duitsland voltrok zich een gelijkaardig proces. Hier waren het de prinsen die
als overwinnaars uit de grote boerenoorlogen te voorschijn kwamen, niet alleen ten aanzien van
de boeren, maar ook ten aanzien van de keizer en de adel. De West-Duitse prinsen voerden een
bewuste politiek ter bescherming van het boereneigendom met het doel zichzelf een eigen
onafhankelijke belastingbasis te verschaffen (Bauernschutzpolitik). Zij deden wat ze konden om
de zekerheid en de omvang der boerenuitbatingen te verdedigen. Het erfelijk bezitsrecht der
boeren werd bevestigd of hersteld, terwijl hun contributies wettelijk werden vastgesteld. De
prinsen poogden daarenboven de verspreide percelen boerengrond te reconstrueren tot
ééngemaakte Hüfen en de boeren ervan te weerhouden hun uitbatingen onder te verdelen. De
opkomst van de ‘mini-absolutismen’ der West-Duitse vorsten met het boereneigendom als