[86] Cijfers <strong>in</strong> deze paragraaf ontle<strong>en</strong>d aan F.-W. H<strong>en</strong>n<strong>in</strong>g, ‘Die Betriebsgröss<strong>en</strong>struktur der mitteleuropäisch<strong>en</strong> Landwirtschaft im 18. Jahrhundert und ihr E<strong>in</strong>fluss auf die ländlich<strong>en</strong> E<strong>in</strong>komm<strong>en</strong>sverhältnisse’, ZAA, 17 (1969), 171-193; Abel, Mass<strong>en</strong>armut, pp. 252-257; François, ‘Unterschicht<strong>en</strong>’, pp. 434-435, 455-457. [87] Zie Lis, Verarm<strong>in</strong>gsprocess<strong>en</strong>, II, pp. 48-53, III, pp. 5-91. Voor de verdel<strong>in</strong>g van de rijkdom <strong>in</strong> Antwerp<strong>en</strong> raadplege m<strong>en</strong> J. De Belder, ‘Beroep of bezit als criterium voor de sociale doorsnede. E<strong>en</strong> aanzet tot uniformiser<strong>in</strong>g van reconstructiemethod<strong>en</strong>’, TSG, 6 (1976), 266-272. Het citaat van Buret komt uit Chevalier, Classes laborieuses, p. 445. [88] Cijfers <strong>in</strong> de vorige paragraaf ontle<strong>en</strong>d aan Geoffrey Taylor, The Problem of Poverty, pp. 12-13, <strong>en</strong> Marshall, The Old Poor Law, pp. 26-27, 33. De citat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> uit Inglis, Poverty, pp. 113, 157. [89] T.S. Ashton, The Standard of life of the workers <strong>in</strong> England, 1790-1830’, JEH, 9 (1949), 33. Voor details over de dal<strong>in</strong>g van het hoofdelijk voedselverbruik <strong>in</strong> Antwerp<strong>en</strong>: Lis <strong>en</strong> Soly, ‘Food consumption’, pp. 460-486. [90] Cijfers ontle<strong>en</strong>d aan C. Vand<strong>en</strong>broeke, ‘Cultivation and consumption of the potato <strong>in</strong> the 17th and 18th c<strong>en</strong>tury, AHN, 5 (1971), 15-39; M. Mor<strong>in</strong>eau, ‘La pomme de terre au XVIIIe siècle’, AESC, 25 (1970), 1767-1785, <strong>en</strong> ‘Révolution agricole, révolution alim<strong>en</strong>taire, révolution démographique’, ADH (1974), 335-369 (op p. 355); F.-W. H<strong>en</strong>n<strong>in</strong>g, ‘Stadi<strong>en</strong> und Typ<strong>en</strong> <strong>in</strong> der Entwicklung der Landwirtschaft <strong>in</strong> d<strong>en</strong> heutig<strong>en</strong> Industrieländern’ <strong>in</strong> Schrift<strong>en</strong> der Gesellschaft für Wirschafts- und Sozialwiss<strong>en</strong>schaft<strong>en</strong> des Landbaues, 5 (1968), 57; K. H. Carm<strong>en</strong>, ‘Land and Population <strong>in</strong> Ireland’, EcHR, 2nd ser., 2 (1950), 288-289; J.C. Drummond <strong>en</strong> A. Wilbraham, The Englishman’s Food: a history of five c<strong>en</strong>turies of English diet (Lond<strong>en</strong>, 1958), pp. 180-181. De citat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> uit W. Abel, Mass<strong>en</strong>armut under Hungerkris<strong>en</strong> im vor<strong>in</strong>dustriell<strong>en</strong> Deutschland (Gött<strong>in</strong>g<strong>en</strong>, 1972), p. 65 (List); Smout, A History of the Scottish People, p. 251 (S<strong>in</strong>clair); Arthur J. Taylor, The Standard of Liv<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Brita<strong>in</strong>, p. xxxii (Porter). [91] Aangehaald door Gard<strong>en</strong>, Lyon et les Lyonnais, p. 299. [92] Hufton, The Poor of Eighte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury France, ch. III; E. Hél<strong>in</strong>, ‘Migrations d’ouvriers avant la révolution <strong>in</strong>dustrielle’, <strong>in</strong> Annales du Congrès de Liège. Quarantième Session, (2 dln., Luik, 1969), I, 174-177; J. Tack, Die Hollandsgänger <strong>in</strong> Hannover und Old<strong>en</strong>burg. E<strong>in</strong> Beitrag zur Geschichte der Arbeiter-Wanderung (Leipzig, 1902) pp. 11-14, 34-42, 64, 86-97, 137-143, 169-173. Sw<strong>in</strong>burne, aangehaald door B. B<strong>en</strong>nassar, L’Homme espagnol. Attitudes et m<strong>en</strong>talités du XVIe au XIXe siècle (Parijs, 1975), p. 96. [93] W. Kula, ‘Recherches comparatives sur la formation de la classe ouvrière’, <strong>in</strong> Second ICEH (Parijs <strong>en</strong> D<strong>en</strong> Haag, 1960), pp. 510-523; M. Gard<strong>en</strong>, ‘L’attraction de Lyon à la f<strong>in</strong> de l’Anci<strong>en</strong> Régime’, ADH (1970), 205-222; M. Vovelle, ‘Le prolétariat flottant à Marseille sous la Révolution française’, ADH (1968), 117-123; François, ‘Unterschicht<strong>en</strong>’, pp. 441-442; N. Caulier-Mathy, ‘La composition d’un prolétariat <strong>in</strong>dustriel. Le cas de l’<strong>en</strong>treprise Cockerill’, Revue d’Histoire de la Sidéurgie, 4 (1963), 218; Lis, Verarm<strong>in</strong>gsprocess<strong>en</strong>, II, pp. 174-179; A. Redford, Labour Migration <strong>in</strong> England 1800-1850 (Manchester, 1926), pp. 55-63. Het citaat komt uit Thompson, The Mak<strong>in</strong>g of the English Work<strong>in</strong>g Class, p. 247. [94] Woodward <strong>en</strong> Pa<strong>in</strong>e, aangehaald door Inglis, Poverty, pp. 34, 36. [95] Zie Lis, Verarm<strong>in</strong>gsprocess<strong>en</strong>, IV, pp. 97-101. Het citaat van H<strong>en</strong>ry Zouch komt uit R.W. Malcolmson, Popular Recreations <strong>in</strong> English Society, 1700-1850 (Cambridge, 1973), p. 95. [96] Aangehaald door Inglis, Poverty, p. 21. [97] F. Fox Piv<strong>en</strong> <strong>en</strong> Richard A. Cloward, Regulat<strong>in</strong>g the Poor: the functions of public welfare (Lond<strong>en</strong>, 1972), pp. 30-31. [98] S.G. <strong>en</strong> E.O.A. Checkland, eds., The Poor Law Report of 1834 (Harmondsworth, 1974), passim (op pp. 67, 335, 378). Zie de pert<strong>in</strong><strong>en</strong>te opmerk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van Riml<strong>in</strong>ger, Welfare Politics, pp. 51-54. Het citaat van Coleridge komt uit Inglis, Poverty, p. 338. [99] Het citaat kamt uit Thompson, The Mak<strong>in</strong>g of the English Work<strong>in</strong>g Class, p. 295. Zie ook het belangrijke artikel van dezelfde auteur ‘The moral economy of the English crowd <strong>in</strong> the eighte<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury’, PP, 50 (1971), 76- 136. [100] Lis, ‘Sociale politiek’, pp. 148-160. Zie ook Y. van d<strong>en</strong> Berghe, ‘De algem<strong>en</strong>e arm<strong>en</strong>kamer te Brugge, 1776- 1925. E<strong>en</strong> pog<strong>in</strong>g tot rationaliser<strong>en</strong> <strong>en</strong> laïciser<strong>en</strong> van de arm<strong>en</strong>zorg’, Stand<strong>en</strong> <strong>en</strong> Land<strong>en</strong>, 44 (1968), 269-288, <strong>en</strong> F.N. Takababaza, ‘Le Bureau de Charité à Verviers, 1783-1789’, Bullet<strong>in</strong> de l’Institut archéologique liégeois, 84
(1972), 107-124. [101] Hufton, The Poor of Eighte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury France, pp. 131-193, 227-244 (op p. 156); Gutton, Société ... Lyon, pp. 435-441, 457-467; Kaplow, The Names of K<strong>in</strong>gs, ch. VI. [102] G. Lefèbvre, La Grande Peur de 1789 (2e uitg., Parijs, 1970). Zie ook A. Abbiatecci et al, Crimes et crim<strong>in</strong>alité <strong>en</strong> France, XVIIe-XVIIIe siècles (Parijs, 1972); Hufton, The Poor of Eighte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury France, part III; P. Deyon, Le temps des prisons. Essai sur l’histoire de la dél<strong>in</strong>quance et les orig<strong>in</strong>es du système pénit<strong>en</strong>tiaire (Parijs, 1975), pp. 54-60, 73-74, 84-87. [103] F. Dreyfus, L’Assistance sous la Législation et la Conv<strong>en</strong>tion, 1791-1795 (Parijs, 1905); C. Bloch, ‘Notes sur la législation et l’adm<strong>in</strong>istration de l’assistance de 1789 à l’an VIII’, Bullet<strong>in</strong> de la Commission de recherches et de publications des docum<strong>en</strong>ts relatifs à la vie économique de la Révolution (1908), 232-250; M. Leroy, Histoire des idées sociales <strong>en</strong> France, I, De Montesquieu à Robespierre (Parijs, 1946), pp. 320 e.v.; A. Soboul, Histoire de la Révolution française (2 dln., 2e uitg., Parijs, 1972), II, pp. 12, 105, 353-356. Het citaat van Delecroy komt uit J. van Borm, ‘De archiev<strong>en</strong> van de Weldadigheidsbureaus als bron voor de sociale geschied<strong>en</strong>is van de XIXe eeuw’, Annal<strong>en</strong> van het XLIe Congres van de Federatie van de Kr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor Oudheidkunde <strong>en</strong> Geschied<strong>en</strong>is van België (Mechel<strong>en</strong>, 1971), 286-287. [104] Von Justi, aangehaald door Endres, ‘Arm<strong>en</strong>problem’, p. 1012. Het citaat van Lord Malmesbury komt uit W.O. H<strong>en</strong>derson, Studies <strong>in</strong> the Economic Policy of Frederick the Great (Lond<strong>en</strong>, 1963), p. 160. [105] De citat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> uit Koch, Wandlung<strong>en</strong> der Wohlfahrtspflege, pp. 150, 234-235.
- Page 1 and 2:
Catharina Lis - Hugo Soly Armoede e
- Page 3 and 4:
Inhoudsopgave Dankbetuiging Woord v
- Page 5 and 6:
Dankbetuiging Geen enkele studie is
- Page 7 and 8:
maakt immers niet duidelijk waarom
- Page 9 and 10:
Een massa nieuwe en oude wetenschap
- Page 11 and 12:
Feodaliteit, armoede en liefdadighe
- Page 13 and 14:
twee karakteristieken: ‘Enerzijds
- Page 15 and 16:
vrije boeren met evenveel grond’.
- Page 17 and 18:
zouden de steden in de loop der vol
- Page 19 and 20:
verantwoordelijk voor een specifiek
- Page 21 and 22:
3. De vele facetten van de armoede
- Page 23 and 24:
onderzocht welk dagloon aan de hove
- Page 25 and 26:
per gezinslid, in 1340-46 nauwelijk
- Page 27 and 28:
ledematen van het lichaam van Chris
- Page 29 and 30:
tijdelijke opvangmogelijkheden opge
- Page 31 and 32:
Er is een massa monografieën over
- Page 33 and 34:
Crisis, sociale problemen en armenw
- Page 35 and 36:
Daarbij dient opgemerkt dat zowel d
- Page 37 and 38:
verbeterden de levensvoorwaarden va
- Page 39 and 40:
urale nijverheid als een toenemende
- Page 41 and 42:
meesten onder hen weldra afhankelij
- Page 43 and 44:
Afb. 2 Koopkracht van de bouwvakker
- Page 45 and 46:
hoofdzakelijk ten koste der kleine
- Page 47 and 48:
Afb. 5 Procentuele verdeling van de
- Page 49 and 50:
het verval van de traditionele lake
- Page 51 and 52:
migreren maar bij hun werkgevers mo
- Page 53 and 54:
algemeen overzicht H. Neveux, ‘Le
- Page 55 and 56:
Economische expansie, verarming en
- Page 57 and 58:
fiscale basis maakte het de adel vr
- Page 59 and 60:
grondeigenaars bewerkstelligden imm
- Page 61 and 62:
dieren bezaten. De aanslag op de ge
- Page 63 and 64:
transformatie van de economie in de
- Page 65 and 66:
thuiswerkers maakte het onmogelijk
- Page 67 and 68:
dertig van de zestiende eeuw blijk
- Page 69 and 70:
In de loop van de verdere zestiende
- Page 71 and 72:
de wijzigingen in de dagelijkse lev
- Page 73 and 74:
degradatie van de kleine producente
- Page 75 and 76:
moesten besteden, had deze evolutie
- Page 77 and 78:
4. De opkomst van de sociale politi
- Page 79 and 80:
en centrale overheden gewelddadig o
- Page 81 and 82:
Schotland (1535) en Spanje (1541) v
- Page 83 and 84:
De invoering van een gemene beurs b
- Page 85 and 86:
der lokale besturen hebben voorgeze
- Page 87 and 88:
armenzorg. De grote lijnen van deze
- Page 89 and 90:
_______________ [28] Brenner, ‘Ag
- Page 91 and 92:
Sociaaleconomische verschuivingen e
- Page 93 and 94:
fiscale belangen strekte tot agrari
- Page 95 and 96:
Tot op het einde van de zestiende e
- Page 97 and 98:
carrière als een onderontwikkeld g
- Page 99 and 100:
3. Naar een proletariaat De zeventi
- Page 101 and 102:
Tabel 8 Afstand tussen plaats van h
- Page 103 and 104:
praktijken. ‘Goede’ calvinisten
- Page 105 and 106:
4. De ‘Grote Opsluiting’: een e
- Page 107 and 108:
vrijheidsberoving en verplichte arb
- Page 109 and 110:
het de burgers op straf van boete n
- Page 111 and 112:
egering slaagde er in ieder geval i
- Page 113 and 114:
de strijd voor een gunstige handels
- Page 115 and 116:
1650-1780 (Parijs, 1970), en de ver
- Page 117 and 118:
Economische groei, verpaupering en
- Page 119 and 120:
gemene gronden hadden, ontvingen en
- Page 121 and 122:
niet zozeer gericht op de bevorderi
- Page 123 and 124:
De concentratietendens, verbonden m
- Page 125 and 126:
op het einde van het ancien regime.
- Page 127 and 128:
inwoners hun brood uitsluitend met
- Page 129 and 130:
Osnabrück en het hele Teutoburger
- Page 131 and 132: Deze voorbeelden bewijzen dat de ar
- Page 133 and 134: eletten fulltime te werken. De onde
- Page 135 and 136: innen de grenzen van hun commercië
- Page 137 and 138: dezelfde soort van vicieuze cirkel
- Page 139 and 140: langzamerhand uitgeschakeld. De ste
- Page 141 and 142: trouwens opvallend dat de regeling
- Page 143 and 144: loop van de achttiende eeuw helemaa
- Page 145 and 146: Afb. 15 Gemiddelde daglonen, uitged
- Page 147 and 148: etwist. Te Elbeuf maakten de loonar
- Page 149 and 150: Tabel 9 De gesteunde behoeftigen al
- Page 151 and 152: ook hier in de loop van de achttien
- Page 153 and 154: Afb. 16 De daling van het gemiddeld
- Page 155 and 156: Melk 0,082 liter 5 2,7 3 3,8 Karnem
- Page 157 and 158: Vlees 1.210 2.730 700 1.585 Boter 1
- Page 159 and 160: herleid geworden. Vraag het in de h
- Page 161 and 162: vaak verafgelegen plaatsen seizoena
- Page 163 and 164: meerderheid. Zij werden opgehoopt i
- Page 165 and 166: te wekken. En het staat buiten kijf
- Page 167 and 168: Waarom duurde het dan tot 1782 voor
- Page 169 and 170: waarop steun wordt verleend aan de
- Page 171 and 172: etrof, stelde Taintenier voor alle
- Page 173 and 174: aalmoezen vormden de hoekstenen van
- Page 175 and 176: Frankrijk alles samengenomen slecht
- Page 177 and 178: arbeidsverdeling verhinderde. De
- Page 179 and 180: (Parijs, 1965); en bovenal Michel M
- Page 181: Revolution, 1780-1830’, EcHR, 2nd
- Page 185 and 186: oerenstand, omdat de meeste kooplui
- Page 187 and 188: De keuters die in de dertiende eeuw
- Page 189 and 190: ouden van dagen, de zieken en de ge
- Page 191 and 192: Algemene bibliografie De meest omva
- Page 193: t.a.v. de armen, verklaart geen van