Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

staat was zijn agrarische productiviteit substantieel te verhogen en aldus een herhaling van de
voorgaande crisissen te vermijden’.[47] Deze ontwikkeling maakte het niet alleen mogelijk dat
ongeveer 40 pct. der Engelse bevolking reeds op het einde van de zeventiende eeuw de
landbouw had opgegeven, hoofdzakelijk ten voordele van industriële activiteiten, maar
bevorderde tevens de groei van de binnenlandse markt, wat een aanhoudende industriële
expansie toeliet.
De verarmingsprocessen die zulke enorme proporties hadden aangenomen in de zestiende eeuw
bleven doorwerken in de zeventiende, maar naarmate de sociaaleconomische differentiatie
tussen Frankrijk en Engeland toenam liepen de oorzaken van de armoede in de twee landen
steeds meer uiteen. De agrarische productiviteitscrisis die Frankrijk, evenals de meeste andere
continentale landen, in de zeventiende eeuw doormaakte, had catastrofale gevolgen. De
economische positie van het overgrote deel der Franse boeren ging vanaf omstreeks 1630 in een
versneld tempo achteruit. De ‘second-best strategy’ der landheren en de verpletterende taxatie
van de absolutistische staat, die het gewicht van de ontzaglijke oorlogsinspanning hoofdzakelijk
door de plattelandsbevolking liet dragen, dreven ontelbare boeren steeds dieper in de schulden.
Het oude, complexe, maar doeltreffende mechanisme werkte onfeilbaar. Niet in staat om de
woekerleningen terug te betalen die hij na een misoogst, tijdens een belastingheffing of naar
aanleiding van een familiale tegenslag had aangegaan, moest de boer zijn schaarse bezittingen
met nieuwe hypotheken belasten of ze geheel of gedeeltelijk aan zijn schuldeisers afstaan. Het
graduele onteigeningsproces ging in de zeventiende eeuw onverbiddelijk verder. Terwijl alle
dorpelingen van de Hurepoix (een streek ten zuiden van Parijs) omstreeks 1550 nog op zijn
minst eigenaar waren van een woning en van enkele lapjes grond, bezat één vierde tot één derde
der inwoners ten tijde van Colbert geen erfgoed meer, zelfs niet het logies dat ze met hun gezin
betrokken. In de nochtans relatief welvarende Beauvaisis was de situatie omstreeks 1700 niet
veel gunstiger: 90 pct. der boeren waren er manouvriers of haricotiers, die zelden een huis in
volle eigendom bezaten, die nooit voldoende grond bezaten om in hun levensonderhoud te
voorzien en die altijd op nevenactiviteiten waren aangewezen om de eindjes aan elkaar te
knopen. De eeuw na 1630 was in Frankrijk een haast ononderbroken aaneenschakeling van
subsistentiecrisissen. Elke generatie werd met de regelmaat van een klok geteisterd door
hongersnoden en besmettelijke ziekten, die telkens opnieuw haar gelederen uitdunden. Talrijke
boerenopstanden, die vaak uitgestrekte delen van het koninkrijk in vuur en vlam zetten en die
op sommige ogenblikken zelfs de verdere ontwikkeling der absolutistische monarchie in gevaar
brachten, bewijzen dat de verarmde boeren zich bewust waren van hun sociale degradatie. Alle
protestbewegingen waren echter gedoemd om te mislukken, voornamelijk omdat de
opstandelingen het sociaaleconomisch systeem dat aan de basis van hun ellende lag niet in
vraag stelden. Enkele uitzonderingen niet te na gesproken, vormden de buitensporige financiële
eisen van de monarchie, de meest zichtbare vorm van surplusextractie waardoor alle boeren op
hetzelfde ogenblik werden getroffen, het belangrijkste doelwit. De antifiscale strijd fungeerde
met andere woorden tegelijkertijd als een ontsteker en als een katalysator: de kruik liep over,
doch brak niet.
Zeventiende-eeuwse landbouwexperts, zoals Walter Blyth, waren ervan overtuigd ‘dat het
nieuwe evangelie der verhoogde productiviteit dat zij predikten uit zichzelf alle menselijke
kwalen zou genezen’.[48] Het historisch onderzoek toont aan dat niets minder waar is geweest.
De ontwikkeling van het agrarisch kapitalisme heeft de verarmingsprocessen op het Engelse
platteland integendeel in de hand gewerkt.