Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Crisis, sociale problemen en armenwetten
(ca. 1350 – ca. 1450)
Vanaf omstreeks 1300 tot het midden van de vijftiende eeuw trof een zware, algemene crisis het
hele Europese continent. Catastrofale hongersnoden en epidemieën teisterden de bevolking, die
in verscheidene gebieden bovendien met langdurige en verwoestende oorlogen werd
geconfronteerd. De dramatische stijging van de mortaliteit en de scherpe daling van de
geboortecoëfficiënt veroorzaakten de grootste demografische inzinking sinds de zesde eeuw. In
nauwelijks honderd jaar verminderde de Europese bevolking met 30 à 35 pct. Ontelbare dorpen
werden verlaten. Massale migraties grepen plaats. De stedelijke economie werd evenmin
gespaard. Hoewel het fundamentele karakter van de internationale handel behouden bleef,
impliceerde de drastische val der bevolking een inkrimping van het globale volume der
transacties. Wijzigingen in de richting van de handel en de lokalisering van de industrie voegden
zich bij de contractie van de markten. De stelselmatige verzwaring der vorstelijke belastingen en
het structurele tekort aan edele metalen, dat tot herhaalde muntontwaardingen leidde,
verergerden nog de uitwerking van de crisis. Tegelijkertijd werden de interne conflicten der
feodale maatschappij op de spits gedreven: zowel de rurale gebieden als de steden vormden het
toneel van talrijke en hevige opstanden.
1. Sociale ongelijkheid en de grenzen aan de groei
Er kan uiteraard geen sprake van zijn de oorzaken van deze crisis uit te diepen. Wij zouden
nochtans willen beklemtonen dat ze niet kan worden verklaard door externe factoren
(klimatologische wijzigingen bijvoorbeeld) en dat ze evenmin kan worden herleid tot een zuiver
aanbod/vraag demografisch model. Het eerste punt behoeft niet veel commentaar. Het is
immers evident dat de impact van externe factoren grotendeels bepaald wordt door de
mogelijkheden en de beperkingen inherent aan een specifieke productiewijze. Om Pierre Vilar te
citeren: ‘Het belangrijke ligt in het antwoord van een agrarisch-sociaal systeem op een
metereologische uitdaging en in de informatie die dat antwoord verschaft over het betrokken
systeem... Het probleem is bij de aankomst, op het sociale vlak, niet bij het vertrek, op het
klimatologische vlak’.[17]
Het tweede punt verdient meer aandacht. In navolging van M.M. Postan hebben vele historici
vooropgesteld dat een algehele ontwrichting van de samenleving onontkoombaar was in een
situatie waarin de bevolking bleef toenemen, terwijl de productiviteit op lange termijn daalde
wegens de ontginning van marginale gronden, de primitieve landbouwtechniek en -organisatie,
de verregaande fragmentatie der uitbatingen en het lage investeringsniveau. In die
omstandigheden, zo wordt betoogd, moest de wet van de dalende meeropbrengsten zich wel
laten gelden en tot een ‘bottleneck’ leiden. Zulk een beschrijving kan nochtans bezwaarlijk als
een verklaring worden beschouwd. Zij maakt immers niet duidelijk waarom condities strekkend
tot langetermijnstagnatie aanhielden ondanks een substantiële stijging der bevolking. De hele