Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

Hoewel globale cijfers ontbreken, lijdt het geen twijfel dat de rangen van het rurale proletariaat
en semi-proletariaat in het achttiende-eeuwse Frankrijk merkelijk werden uitgebreid. In de
streek van Andance (tussen Lyon en Valence) bijvoorbeeld steeg het aantal landarbeiders en
dagloners zonder enig bezit van nauwelijks 12 pct. in 1696 tot ruim 33 pct. in 1789. Alle
regionale onderzoekingen bewijzen dat tegen 1790 minstens de helft der plattelandsbewoners
geheel of gedeeltelijk op loonarbeid waren aangewezen en dat hun koopkracht met 25 pct. was
gedaald. Het is mogelijk dat de individuele werkgelegenheid op lange termijn is toegenomen en
dat de achteruitgang der reële lonen aldus enigszins werd gecompenseerd. Deze optimistische
hypothese, waarvoor geen bewijsmateriaal bestaat, verandert nochtans niets aan de kern van de
zaak, namelijk de absolute en relatieve verpaupering der rurale arbeidskrachten. Zeker, de
armen stierven niet meer van de honger zoals in het verleden. De cyclische variaties der
landbouwprijzen kwamen immers tot bedaren ingevolge de stijgende graanproductie, de
verbeteringen in het transportwezen, de meer efficiënte maatregelen der autoriteiten in
duurtejaren en de uitbreiding van ‘armoedeteelten’. Maar ‘proletarisering had het kerkhof
vervangen’, om Le Roy Ladurie te citeren.[71] Het kan dus bezwaarlijk verwondering wekken
dat de verlating van de huwelijksleeftijd voor vrouwen in de achttiende eeuw een hoogtepunt
bereikte.
De Franse Revolutie heeft de manouvriers niet veel goeds opgeleverd. Noch de inbeslagneming
en de verkoop van eigendom toebehorend aan de kerk en de émigrés noch de talrijke decreten
betreffende de landbouw uitgevaardigd door de Nationale Vergadering, de Conventie en de
jacobijnen brachten structurele wijzigingen mede. In verscheidene provincies werd weliswaar
een groot deel van de grond in de handen van de boerenstand geconcentreerd, maar dit kwam
voornamelijk de rijke laboureurs en fermiers ten goede. De kleine landeigenaars haalden in
feite alleen voordeel uit de afschaffing der kerkelijke tienden en heerlijke heffingen, terwijl de
subsistentieboeren en de landlozen alleen profiteerden van de verdwijning der persoonlijke
lasten. De verdeling der gemene gronden, voorzien door de wet van 10 juni 1793, bood de
manouvriers geen uitkomst, omdat meer ingrijpende maatregelen achterwege bleven. Wat
konden arme boeren aanvangen met een (bijkomend) lapje grond, dat hen evenmin als
voorheen in staat stelde om een familie te onderhouden? Een dergelijke fragmentatie vergrootte
slechts hun structurele moeilijkheden. Het gevaar bestond immers dat meer belangrijke
bebouwers naderhand het gros der uitgedeelde percelen zouden opkopen. Vele
dorpsgemeenschappen zagen dit duidelijk in en weigerden de collectieve weiderechten op te
geven. Hoewel heel wat grond tijdens en na de Revolutie van eigenaar veranderde, bleef de
economische en sociale organisatie van de Franse landbouw nagenoeg ongewijzigd. De
hardnekkige strijd van de feodale aristocratie tegen de Revolutie verplichtte de burgerij
gedurende lange tijd de boerenstand te ontzien. Tot ver in de negentiende eeuw konden
bijgevolg geen wettelijke acties worden ondernomen die een snelle kapitalistische transformatie
van de landbouw zouden bevorderd hebben. Vandaar dat omstreeks 1820 nog meer dan 80 pct.
van de nationale bevolking fulltime of parttime bij de landbouw was betrokken tegen nauwelijks
35 pct. in Engeland.
Vlaanderen: rurale nijverheid en grondversnippering
Vanaf de zeventiende eeuw beschouwden alle buitenlandse agronomen de Zuidelijke
Nederlanden als het mekka van de landbouw. Nergens in Europa bereikten de yield-ratio’s zulke
hoge niveaus als in Vlaanderen en Brabant – ongeveer 20 hectoliter rogge of tarwe per hectare