Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

waarop steun wordt verleend aan de behoeftigen, bekomt hij geen hulp; en indien hij instemt,
bewijst de sollicitant de gegrondheid van zijn aanvraag, namelijk zijn behoeftigheid’.
In theorie was iedereen vrij om te werken; er werd immers geen wettelijke dwang uitgeoefend.
Maar geen enkele valide behoeftige werd gesteund tenzij hij werkte. De ijzeren discipline van de
fabriek of deze van het werkhuis, ziedaar de keuze.
Toch werd de New Poor Law in het geïndustrialiseerde noorden niet met onverdeeld
enthousiasme begroet. Werkloosheid werd daar immers door zeer uiteenlopende factoren
bepaald. Sommige arbeiderscategorieën waren ‘overtollig’ geworden ingevolge de
voortschrijdende mechanisering; anderen waren werkloos wegens een voorbijgaande recessie.
De optie alle behoeftige arbeiders in een werkhuis te steunen, kon in die omstandigheden niet
anders dan tegenstand oproepen. De oude onderstandstarieven werden door de ondernemers
als een soort van verzekeringspolis beschouwd: het reserveleger werd niet alleen op een
betrekkelijk goedkope wijze in leven gehouden tijdens een recessie, maar het was tevens dadelijk
weer beschikbaar bij een economische heropleving. Daarbij kwam nog dat de band tussen
werkgever en werknemer in een systeem van huiselijke bijstand vrij hecht bleef. Vele
fabriekseigenaars waren het roerend eens met S.T. Coleridge, die betoogde dat ‘elk complex
commercieel en industrieel systeem moet gepaard gaan met een armentaks; dat is de tol betaald
door of ten behoeve van de kapitalisten voor hun arbeidsreserve. Het is de prijs en niets anders’.
Vandaar dat de ‘workhouse test’ in de geïndustrialiseerde gebieden van Lancashire en de West
Riding nooit werd uitgevoerd.[98]
Afgezien van zijn ideologische implicaties, was het voornaamste gevolg van de New Poor Law
wellicht dat de mobiliteit van de rurale surplusbevolking ten zeerste werd bevorderd. De meeste
beperkingen opgelegd door de Act of Settlement and Removal werden afgeschaft. Ten einde de
‘overtollige’ loonarbeiders van het platteland te verdrijven, werden de werkhuizen bovendien als
afschrikwekkende instellingen ingericht. ‘Ons voornemen’, zei een ambtenaar, ‘is de werkhuizen
zoveel mogelijk in te richten als gevangenissen’; en een andere, ‘onze doelstelling is daarin een
discipline te vestigen die zo streng en weerzinwekkend is dat ze als een terreur fungeert voor de
armen en hen verhindert binnen te treden’. Deze politiek moest de behoeftigen ertoe brengen
om het even welke job op om het even welke plaats voor om het even welk loon te aanvaarden.
Wie zich toch naar een werkhuis begaf, werd als een mislukkeling gebrandmerkt en als dusdanig
behandeld. De ‘moral economy’, om E.P. Thompson’s uitdrukking te gebruiken, behoorde
definitief tot het verleden. ‘Disciplinering en integratie van het proletariaat’ luidde het nieuwe
motto.[99]
De Zuidelijke Nederlanden
Tot omstreeks 1770 was er in de Zuidelijke Nederlanden geen sprake van een coherente en
doelmatige sociale politiek. De centrale regering had in de loop der voorgaande decennia
weliswaar herhaaldelijk ordonnanties uitgevaardigd die de valide armen verboden te bedelen, de
officieren van justitie opdroegen de overtreders streng te straffen en de lokale autoriteiten
verantwoordelijk stelden voor de steunverlening aan de ‘fatsoenlijke’ behoeftigen, doch de
meeste van deze verordeningen waren dode letter gebleven. De reorganisatie van de armenzorg
doorgevoerd in de zestiende eeuw had nergens sporen nagelaten. De enkele tuchthuizen (zie
supra) tot stand gekomen in de zeventiende eeuw herbergden honderd jaar later nog maar een