Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

4. De opkomst van de sociale politiek
Het toenemend aantal zwervers heeft zowel de vrees als de nieuwsgierigheid der tijdgenoten
opgewekt. In talrijke publicaties werd hun ‘monsterlijke’ wereld dik in de verf gezet. Het
Narrenschiff van Sebastian Brant, het Liber Vagatorum, de Propos rustiques van Noël du Fail,
de Fraternity of Vacabondes van John Awdeley en vele andere werken hingen een (meestal
ijzingwekkend) beeld op van de kwade praktijken, de schaamteloze gebruiken, de hiërarchische
organisatie en de esoterische taal der ‘marginalen’. Armen, bedelaars en vagebonden werden
vermengd en gedegradeerd tot één enkel stereotiep: de bedrieglijke schooier, liefdadigheid
onwaardig, lid van een apart koninkrijk, een karikaturaal negatief van de ‘beschaafde’
maatschappij. Ontelbare herdrukken en vertalingen getuigen van het buitengewoon succes dat
deze literatuur te beurt viel.
Het historisch onderzoek heeft aangetoond dat al die verhalen over geheime verenigingen van
landlopers met erkende leiders, met specialisten, helpers en leerlingen en met een eigen
woordenschat grotendeels aan de koortsachtige verbeelding der tijdgenoten zijn ontsproten.
Hoewel zulk een substraat van georganiseerde landloperij heeft bestaan, mag het belang ervan
geenszins worden overschat. Uit alle enquêtes blijkt dat de overgrote meerderheid der
aangehouden zwervers bestond uit paupers die uit nood tot migratie waren overgegaan en die
zich slechts sporadisch en uit wanhoop aan ‘misdadige’ activiteiten hadden schuldig gemaakt.
De ‘subcultuur’ van bedelaars en vagebonden was in hoge mate de denkbeeldige creatie van een
elite die de gemakkelijkste weg koos door de ontwortelde armen radicaal buiten de samenleving
te plaatsen en ze tegelijkertijd te ontleden volgens een matrix ontleend aan de realiteit van
dezelfde samenleving. Zelfs in de landen rondom de Middellandse Zee, waar het banditisme een
grotere verspreiding heeft gekend dan elders, verzonken de criminele benden in het niet bij de
massa der subsistentiemigranten. Waarbij dan nog dient opgemerkt dat het vaak moeilijk is om
een onderscheid te maken tussen banditisme en sociale revolte.
Dat alles neemt niet weg dat de angst voor de ronddolende hongerigen vanaf de tweede helft der
vijftiende eeuw om zich heen greep. Overal in West-Europa werden door de lokale en centrale
overheden maatregelen getroffen tegen de ‘onmaatschappelijke’ elementen. In 1459 bepaalde
het stadsbestuur van Augsburg dat alle vreemde bedelaars binnen de drie dagen de stad
moesten verlaten en dat de lokale armen op werkdagen niet meer in de kerken of aan de huizen
der burgers aalmoezen mochten vragen. In hetzelfde jaar vaardigde Filips de Goede in het
hertogdom Brabant, dat door afgedankte legerbenden werd afgestroopt, een ordonnantie uit die
de valide bedelaars verplichtte binnen de drie dagen aan de slag te gaan op straffe van naar de
galeien te worden gestuurd; kort daarna werden die bepalingen ook van kracht in het graafschap
Vlaanderen en wellicht in Holland en Zeeland. De magistraat van Straatsburg, die zich in de
eerste helft der vijftiende eeuw had beperkt tot vermaningen aan het adres van al te
opdringerige bedelaars, trof na 1460 een hele reeks maatregelen tegen de immigratie van
bezitsloze zwervers. Armen afkomstig van het platteland mochten voortaan nog maar drie dagen
in de stad verblijven. Met uitzondering van gebrekkigen, zieken en ouden van dagen kreeg
iedereen bovendien verbod om te bedelen; overtreders werden met lijfstraffen bedreigd. In 1473
beval het Parlement van Parijs de vagebondage in de hoofdstad krachtig te bestrijden.
Zwervende paupers moesten dadelijk worden aangehouden en de inkomsten van verdachte
inwoners grondig onderzocht. In de loop der volgende jaren werden steeds repressiever
maatregelen getroffen. Zij culmineerden in de ordonnantie van 1496, waarin Karel VIII de
gerechtelijke instanties opdroeg de vagebonden op de galeien te werk te stellen. Ook in