Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

trouwens opvallend dat de regeling van de arbeidsmarkt in haast alle steden die een snelle
industriële groei beleefden in de eeuw na 1750 de voornaamste doelstelling der armbesturen
werd. Om maar één voorbeeld te geven: binnen de twee maanden na de reorganisatie van de
armenzorg te Antwerpen (juli 1779) wendden niet minder dan achttien textielfabrikanten zich
tot het armbestuur met het verzoek hen zo spoedig mogelijk gezonde werkers te bezorgen; het
rekwest werd prompt ingewilligd en haast vierhonderd volwassen armen moesten zich dadelijk
bij de ondernemers aanmelden. Zoals we hierna zullen zien, waren zulke massale leveringen
eerder uitzonderlijk, dat wil zeggen overbodig. Naarmate de industrialisering vorderde, moesten
de fabrikanten hun wensen steeds minder vaak aan de armbesturen kenbaar maken. Het
raderwerk van de sociale politiek draaide na enige tijd zo vlot, dat de armen geen andere keuze
meer hadden dan de fabrieken te betreden, als ze nog van openbare onderstand wilden
‘genieten’.
Ten einde de ‘leeglopers, marginalen en redelozen’ de essentiële principes van werkdiscipline bij
te brengen, werd een hele waaier van dwangmaatregelen ontplooid. Alle middelen waren goed
om de arbeiders aan de fabriek te ketenen. Hoewel de bediening van een spinmachine niet veel
meer dan een maand opleiding vereiste, namen de meeste fabriekseigenaars niemand in dienst
tenzij hij zich ertoe verbond gedurende elf of twaalf maanden te werken voor het loon van een
leerjongen – de precieze termijn hing af van de nationale wetgeving betreffende de leertijd. De
werkgevers verleenden hun arbeiders bovendien zulke grote voorschotten op hun loon dat dezen
hun schuld zelden konden inlossen en bijgevolg met handen en voeten aan hun patroon werden
gebonden. In Frankrijk en België bepaalde de wet uitdrukkelijk dat een arbeider zijn werkboekje
(livret), zonder hetwelk hij nergens in dienst werd genomen, pas terugkreeg als hij al zijn
schulden had betaald. De ondernemers hadden ten slotte het recht naar goeddunken
reglementen van inwendige orde op te stellen. Onnodig te zeggen dat deze maar één doel
hadden: strikte werkdiscipline opleggen via een vernuftig systeem van boetes, die op het einde
van de week van het loon werden afgehouden. Te laat komen, talmen tijdens het eten, roken,
zingen, vloeken, ruziemaken, enzovoort: op elke niet-productieve actie of geste stond een boete.
In vele steden staken de autoriteiten een handje toe. Te Gent bijvoorbeeld werd een arbeider die
zich tijdens de werkuren in een openbare gelegenheid bevond als een landloper beschouwd en
gevangen gezet. Te Antwerpen vaardigde het stadsbestuur op het einde van de achttiende eeuw
zelfs een verordening uit stipulerend dat de politie voortaan strenge maatregelen zou treffen
tegen arme kinderen die tijdens de werkuren op straat speelden.
De desintegratie van het ambachtswezen
De expansie der rurale nijverheid bracht vaak de ineenstorting der stedelijke productie mede.
Men hoeft maar te denken aan de onherroepelijke verplaatsing der kousenindustrie van Londen
naar de Midlands, de achteruitgang der fijnlakenfabricage in Aken ten voordele van het
omliggende platteland, de vlucht der bonnetterie van Orléans naar de Beauce en de ondergang
der Haarlemse linnenblekerijen ingevolge de concurrentie der kapitalistische fabrikanten in het
Wuppertal. Leiden biedt wellicht het meest tragische voorbeeld van een bloeiende stedelijke
economie die door de opkomst der rurale nijverheid werd te gronde gericht. Vanaf het laatste
kwart van de zeventiende eeuw hadden de Leidse lakenproducenten wegens de groeiende
Engelse mededinging en het verlies van het Franse afzetgebied met toenemende moeilijkheden
te kampen. Tussen 1671 en 1725 werd de productie haast gehalveerd – van 139.000 tot 72.000
stuks. Drastische loonsverlagingen stelden de meer belangrijke ondernemers nochtans in staat