Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

K. Polanyi heeft betoogd dat Speenhamland in hoge mate de ontwikkeling van een ‘vrije’
arbeidsmarkt hinderde, omdat het op een ontoereikende wijze aan de groeiende vraag naar
industriële arbeid tegemoetkwam. Ter verontschuldiging der toenmalige autoriteiten mag
volgens de auteur echter worden ingeroepen dat ‘het kapitalisme onaangemeld verscheen’. Met
andere woorden: onwetendheid en gebrek aan inzicht waren verantwoordelijk voor de
totstandkoming van een sociale politiek gekenmerkt door onaangepaste arbeidsregulerende
functies. Polanyi houdt blijkbaar geen rekening met het feit dat de overheveling van ontwortelde
boeren naar de industrie alleen maar zonder grote sociale spanningen kon verlopen wanneer
migratiebewegingen tegelijkertijd werden afgeremd en gestimuleerd. Aangezien alle paupers
nog niet door de fabrieken konden opgeslorpt worden, moesten de hogere klassen wel een
politiek van beperkte en gecontroleerde arbeidsmobiliteit voeren. Vandaar dat de
vestigingswetten maar geleidelijk werden aangepast. Sir William Young’s Act verbood de
parochies voortaan nog een persoon weg te zenden zolang hij niet ten laste van het lokale
armbestuur viel; zieken en gebrekkigen mochten onder geen beding worden verdreven. De Akte
van 1795 bood de valide armen dus meer veiligheid dan voorheen, doch verhinderde geenszins
hun wegzending in geval van chronische werkloosheid. Een soepeler wetgeving zou op dat
ogenblik ongetwijfeld op heftige tegenstand zijn gestuit. De grootgrondbezitters en de
kapitalistische pachters, aangespoord door de stijgende voedselprijzen, wensten immers over
een ruim arbeidsleger te beschikken. Verre van de economische groei te hebben belemmerd,
lijken al die maatregelen de hogere klassen in staat te hebben gesteld de onzekere overgang naar
het nijverheidskapitalisme zonder veel kleerscheuren door te komen.
Pas toen de landbouwprijzen na de Napoleontische oorlog drastisch daalden en de
surplusbevolking op het platteland wegens de aanhoudende rationalisering van de primaire
sector buitensporige proporties aannam, kon de emigratie naar de steden worden versneld.
Grootscheepse arbeidsmobiliteit werd nu zelfs noodzakelijk geacht, omdat de uitgaven voor
armenzorg in talrijke parochies ongekende hoogten bereikten, terwijl verscheidene industriële
centra met een tekort aan arbeiders hadden te kampen. De oproerige bewegingen die zich
omstreeks 1830 in verschillende rurale gebieden voordeden, gaven de doorslag. In februari 1832
stelde de Whig-regering een Koninklijke Commissie aan ‘om een evenwichtig en grondig
onderzoek in te stellen naar de praktische werking van de wetten betreffende de armenzorg in
Engeland en Wales’. Begin juni 1834 overhandigden de commissarissen het Parlement een
rapport, waarin omstandig werd uiteengezet waarom en hoe de openbare onderstand moest
gewijzigd worden. Twee maanden later was de New Poor Law een voldongen feit.
Het rapport van 1834 en de daaruit voortvloeiende akte berustten op het principe van de ‘less
eligibility’. Steunverlening aan de behoeftige was voortaan afhankelijk van de voorwaarde ‘dat
zijn situatie alles samen genomen niet werkelijk of schijnbaar zo verkieslijk zal gemaakt worden
als deze van de onafhankelijke arbeider uit de laagste klasse’. De pauper moest zijn
arbeidskracht met andere woorden voor om het even welke prijs verkopen. De Commissie liet
daaraan geen twijfel bestaan: ‘Iedere bestede cent die voor gevolg heeft dat de
levensvoorwaarden van de paupers verkieslijker zijn dan deze van de onafhankelijke arbeider is
een premie voor luiheid en ondeugd’. Aldus werd het vitaal minimum geïnstitutionaliseerd. De
‘workhouse test’ moest bovendien de zekerheid verschaffen dat het alleen werd toegekend aan
wie het werkelijk nodig had. Enkele uitzonderingen niet te na gesproken, mocht aan een valide
behoeftige geen steun meer worden verleend tenzij hij bereid was een ‘goed beheerd werkhuis’
te betreden. De Commissieleden oordeelden dat zulk een stap ‘een automatische test zou zijn
voor de gegrondheid van de aanvraag. Indien de sollicitant niet instemt met de modaliteiten