Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

het verval van de traditionele lakenindustrie, ingezet op het einde van de veertiende eeuw, onder
de regering van Filips de Goede (1419-67) een climax bereikte en dat de Zuid-Nederlandse
steden bijgevolg verplicht waren hun industriële productie te heroriënteren. We hebben tevens
aangestipt dat deze omschakeling in de kleinere centra veel minde vlot verliep dan in de grotere.
Dit wordt bevestigd door de gedifferentieerde evolutie van het aantal armen. In 1437 telden de
kleine en de grote steden van het hertogdom Brabant respectievelijk 9 pct. en 10,5 pct. arme
haarden.
Ongeveer veertig jaar later was hun aantal in de kleine steden opgelopen tot 27 pct. tegen
nauwelijks 14 pct. in de grote. Een momentopname uit 1469 bewijst dat de toestand in de kleine
centra van het graafschap Vlaanderen niet veel beter was: 26 pct. der gezinnen werden er toen
gesteund of waren fiscaal arm.
Veel onderzoek zal nog moeten verricht worden vooraleer men een algemeen en genuanceerd
beeld zal kunnen ophangen van de weerslag der ontwrichtingsfase. Twee conclusies lijken in
ieder geval onontkoombaar te zijn. In de eerste plaats bleef de sociaaleconomische ongelijkheid
na de Zwarte Dood zowel op het platteland als in de steden een constante factor. Talrijke
gegevens wijzen er zelfs op dat de verdeling van de rijkdom nog meer verwrongen werd. In de
tweede plaats bleef de armoede een structureel verschijnsel. Overal leefde een aanzienlijk deel
der bevolking in de vijftiende eeuw, net zoals voorheen, in omstandigheden die de tijdgenoten
zelf als uiterst precair bestempelden. Ondanks de demografische inzinking was de dreiging der
behoeftigheid nog steeds een dagelijkse realiteit.
4. Arbeidstekort, armenwetten en sociale spanningen
Uit de concentratie van stedelijke industriële activiteiten in minder en minder handen, het groot
aantal potentiële armen en de aangroei van grote uitbatingen blijkt dat de materiële kloof tussen
rijk en arm in de veertiende en vijftiende eeuw breder werd. Naarmate het profiel van de sociale
stratificatie veranderde, ontstonden conflicten tussen de beide polen. De rijken poogden de
armen te laten betalen voor de veertiende-eeuwse ontwrichtingen, terwijl de armen van hun
kant niet langer bereid waren de rijken gewillig en zonder betwisting als hun meesters te
aanvaarden. Een ijzingwekkend uitbuitingsprogramma lag aan de basis van de eerste vormen
van radicalisering bij de armen.
Vanaf het midden van de veertiende eeuw werden de werkgevers in haast alle Europese landen
met een structureel tekort aan arbeiders en bijgevolg met looneisen geconfronteerd. Ten einde
daaraan het hoofd te bieden, werden in talrijke gebieden van overheidswege ordonnanties
uitgevaardigd, die de migraties van dienstboden en dagloners aan banden legden, hun lonen
‘bevroren’ en hun aanspraken op onderstand in hoge mate beperkten. In Engeland vaardigde de
Raad van koning Edward III reeds op 18 juni 1349 een ‘Ordinance of Labourers’ uit, waarin de
arbeidsplicht voor alle validen centraal stond. Aangezien de bedelarij desondanks bleef
toenemen, voegde het parlement in 1351 een aantal nieuwe bepalingen aan de bestaande toe.
Het voornaamste objectief van deze beroemde Statutes of Labourers, die herhaaldelijk opnieuw
werden uitgevaardigd, was een adequaat arbeidsaanbod te verzekeren tegen het loontarief
overheersend vóór de Zwarte Dood. Daartoe werd in de eerste plaats bepaald dat alle valide
mannen en vrouwen onder zestig jaar en zonder bestaansmiddelen verplicht waren werk te
aanvaarden tegen het gemiddelde loon uitbetaald tussen 1325 en 1331; landheren konden een