Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

steden van het hertogdom Brabant steeg het aantal huizen bewoond door armen tussen 1480 en
1526 van 14 tot 19 pct. en in de kleine centra van 27 tot 29 pct. (afb. 7). De toename werd niet
alleen veroorzaakt door de verarming der stedelijke handwerkslui, maar tevens door de
immigratie van rurale armen. In 1529 verklaarden de prelaten van Brabant namelijk: ‘Wij
bevinden onszelf en het gehele land in zo’n grote armoede dat het niet mogelijk is om zeggen en
dat wij de plattelandsbewoners niet kunnen beletten uit te wijken, zoals ze op vele plaatsen
reeds doen.’[37] In Leiden bestond ongeveer één derde der bevolking in 1498 uit ‘arme en
miserabele lieden’; vijftig jaar later werd hun aantal op 5.000 à 6.000 geraamd, hetzij 40 à 50
pct. van de totale bevolking. Londen telde in 1594 twaalf keer meer bedelaars dan in 1517, terwijl
de bevolking van de hoofdstad intussen nauwelijks was verviervoudigd. In Cremona was het
aandeel der geregistreerde armen in de totale bevolking tegen 1600 drie keer groter dan in het
midden van de zestiende eeuw. In Luzern steeg het aantal Husarmen tussen 1579 en 1592 met
28,5 pct. Ook in de Franse en Spaanse steden stelde de armoede zich in toenemende mate als
een sociaal probleem. In Lyon moesten tijdens het duurtejaar 1531 meer dan 5.000
hongerlijders, ongeveer 10 pct. der inwoners, door de overheid permanent worden gesteund.
Toen het stadsbestuur van Rouen in 1534 een onderzoek instelde naar de werkloosheid, kwam
het tot de onthutsende constatering dat de stad ongeveer 7.000 behoeftigen en 532 bedelaars
(volwassenen en kinderen) herbergde; bijna 15 pct. der bevolking leefde met andere woorden
onder de armoedegrens. Een telling uitgevoerd in Troyes in 1551 bracht aan het licht dat
bedelaars en vagebonden alleen al ruim 16 pct. der inwoners vertegenwoordigden. In Segovia,
het voornaamste textielcentrum van het Iberisch Schiereiland, bestond ongeveer 16 pct. der
bevolking in 1561 uit huisarmen, die door de overheid regelmatig werden bijgestaan.
Het ligt voor de hand dat migratie in die omstandigheden de regel was en niet de uitzondering.
Net zoals de rurale armen verlieten vele stedelijke paupers met de moed der wanhoop hun
geboorte- of verblijfplaats in de hoop elders werk of althans enige materiële bijstand te vinden.
Voor hoe langer hoe meer mensen waren de steden maar tijdelijke etappes in een hele reeks van
verplaatsingen tijdens een lange, vertwijfelde en vaak vruchteloze zoektocht naar de meest
elementaire bestaansmiddelen. Deze aanzwellende massa van zwervende armen, die door nood
gedreven soms occasionele misdadigers werden, vervulde de tijdgenoten met afschuw en vrees.
In 1518 veroordeelde het stadsbestuur van Coventry openlijk ‘deze doortrapte bedelaars die niet
willen werken om aan de kost te komen, maar in de velden liggen te luieren.’ Twaalf jaar later
werd in een koninklijke proclamatie geklaagd over de vagebonden, die ‘sinds lang zijn
toegenomen en nog dagelijks toenemen in grote en buitensporige aantallen... waaruit
aanhoudende diefstallen en moorden zijn voortgekomen.’[38] In geheel Europa hoorde men
dezelfde weeklacht. In Duitsland, in Frankrijk, in Italië, op het Iberisch Schiereiland, in de
Nederlanden, in Zwitserland: overal namen de migraties der hongerigen ontstellende proporties
aan. De continue verplaatsing van horden ‘gezagsloze mensen’ werd door de bezittende klasse
beschouwd als een bedreiging voor de openbare orde. Het groeiend inzicht dat besmettelijke
ziekten niet werden veroorzaakt door de corruptie van de lucht of bepaalde conjuncties van de
sterren, maar dat zij van de ene persoon op de andere werden overgedragen, impliceerde
bovendien dat vagebonden en zwervende bedelaars tijdens een epidemie als voornaamste
verdachten doorgingen. De angst voor de armen als potentiële ziekteverwekkers spoorde de rijke
stedelingen ertoe aan om elk dagelijks contact met de lagere klassen te vermijden. In haast alle
centra manifesteerde zich in de loop van de zestiende eeuw een toenemende tendens tot
ruimtelijke segregatie. De massale immigratie ging overal gepaard met een intense speculatie op
onroerende goederen, waardoor de grond- en huishuurprijzen pijlsnel in de hoogte werden
gejaagd. Aangezien de arbeiders een steeds groter deel van hun budget aan levensmiddelen