Armoede en kapitalisme in pre-industrieel Europa

inwoners hun brood uitsluitend met spinnen of weven verdienen. In de meest
geïndustrialiseerde gebieden liep dit cijfer op tot 50 pct. Het gros van die thuiswerkers waren,
zoals de baljuws en schepenen van het Land van Waas erkenden, niet veel meer dan slaven van
putting-out kooplui, die de prijs van de ‘zweetarbeid’ naar goeddunken bepaalden, ‘zonder een
ander tarief te hebben en zonder een andere gedragslijn te volgen dan schraperig eigenbelang en
gretige hebzucht, de ogen sluitend voor alle goddelijke en menselijke wetten.’[72]
Proto-industrialisering
2. De doorbraak van het industriële kapitalisme
Het verband tussen grondversnippering, proto-industrialisering en bevolkingsaanwas was
geenszins eigen aan Vlaanderen. In talrijke delen van Europa had de sociaaleconomische
polarisering van de boerenstand tijdens de middeleeuwen en daarna tot de opkomst en de
uitbreiding van een ondertewerkgestelde massa van landloze en vrijwel landloze
plattelandsbewoners geleid. De beschikbaarheid van deze talrijke en goedkope arbeidskrachten
vormde een essentiële voorwaarde voor de ontwikkeling van huisnijverheden op het platteland.
Toen de voortschrijdende verarming van de boerenstand in de achttiende eeuw samenviel met
een snel stijgende vraag naar gemanufactureerde goederen, nam dit proces grotere proporties
aan dan ooit tevoren.
Hoewel in vele Europese landen een toenemende tendens tot arbeidsconcentratie merkbaar
was, werd de groei der industriële productie overal in de eerste plaats teweeggebracht door de
indrukwekkende expansie van rurale fabricage binnen de sociale formatie van de
gezinseconomie.
De Franse textielindustrie stelde hoe langer hoe meer manouvriers te werk. In Languedoc
verspreidde de fabricage van wollen lakens zich in honderden dorpen van de Cevennen tot de
Pyreneeën. In Champagne was het aantal rurale wolwevers tegen het einde van het ancien
régime tot meer dan 30.000 opgelopen. Tussen 1700 en 1790 steeg de textielproductie in beide
gebieden met respectievelijk 143 pct. en 127 pct. Ook de zijdenijverheid deed meer dan ooit een
beroep op rurale werkers. Tijdens de tweede helft van de achttiende eeuw prepareerden
ongeveer 100.000 dorpelingen in Forez en in Lyonnais de ruwe zijde bestemd voor de naburige
metropool. Maar het was vooral de snel groeiende linnenindustrie die aan verarmde boeren een
bron van aanvullend inkomen verschafte. In de généralité van Rouen steeg het aantal mannen,
vrouwen en kinderen betrokken bij de linnenfabricage van nauwelijks 43.000 omstreeks 1730
tot 188.000 aan de vooravond van de Revolutie, d.i. een vermeerdering met 337 pct. Tegen 1790
waren haast drie op vier dorpelingen in het (huidige) département du Nord aangewezen op
huisnijverheid. Het was niet voor niets dat dit gebied, waar de totale linnenproductie tussen
1746 en 1788 verdrievoudigde, de hoogste bevolkingsdichtheid van alle Franse provincies had,
namelijk 70-80 per vierkante kilometer of bijna twee keer meer dan het nationaal gemiddelde.
In de overwegend rurale provincie Maine werd het aantal vrouwen en kinderen die vlas tot
garen sponnen tegen 1790 op ongeveer 150.000 geraamd, naar men mag aannemen vier of vijf
keer meer dan een halve eeuw vroeger. De katoenspinnerij maakte op het platteland eveneens
een spectaculaire ontwikkeling door. In de jaren tachtig waren alleen al in Elzas 25.000 rurale
werkers bij deze nijverheidstak betrokken. Hoewel de gecentraliseerde productie in de